سینما و سریال سوری ؛ از فرمانروایی بر جهان عرب تا به فراموشی رفتن

عصر ایران ؛ نهال موسوی - حال که در این روزها بحث سوریه داغ است، نگاه به سینمای سوریه و تولیدات تلویزیونی این کشور خالی از لطف نیست، معروفترین فیلم جهان اسلام را یک کارگردان اصالتا سوری و اهل شهر حلب ساخته است یعنی مصطفی عقاد، سازنده فیلم معروف «الرساله» که در ایران با نام «محمد رسول الله» دوبله به فارسی شده است. 

همین طور فیلم «شیر صحرا» که با نام «عمر مختار» دوبله به فارسی شده است دیگر ساخته این کارگردان است که در هر دو فیلم به دلیلی استفاده از هنرپیشگان معروف بین المللی و گروه تولید هالیوودی در نوع خود کم نظیر بوده‌اند.

جدای از سینمای سوریه تولیدات تلویزیونی و سریال‌های سوری برای چند دهه در میان تمام کشورهای عربی بیشترین رقابت را با مصر داشتند، دهه 80 و 90 میلادی را می‌توان دوران سلطه کامل سریال‌های سوری و مصری بر جهان عرب دانست.

سریال خاطرات مدیرکل محصول سال ۱۹۹۵ سوریه، که در ایران با اسم «مدیرکل» از تلویزیون پخش شد

معروفترین جشنواره فیلم سوریه «مهرجان فیلم سوریه» با سابقه‌ای حدود 55 سال (با احتساب دو دوره مختلف) از سال 2011 تا به امروز دیگر برگزار نشده است.

جا دارد ذکر کنیم که از سال 2011 و آغاز ناآرامی‌ها در سوریه فعالیت‌های سینمایی و تلویزیونی در این کشور به شدت کاهش یافت اما در چند سال اخیر باز چندین فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی تولید کردند. برخی از نیروهای حرفه‌ای سینما و تلویزیون سوریه هم به خارج از کشور مهاجرت کردند.

مصطفی عقاد و آنتونی کویین 

سینمای سوریه یکی از اولین جنبش‌‌‌‌‌‌‌‌های سینمایی در منطقه عربی است. اولین تلاش‌ها برای تولید فیلم در سوریه در آغاز قرن بیستم آغاز شد؛ یعنی سال 1908 در شهر حلب، با اجرای نمایش‌های سینمایی گروه‌هایی از اروپاییان که از ترکیه آمده بودند.

صاحب کافه‌ای در میدان المرجه در مرکز دمشق به نام «حبیب شماس» در سال 1912 تصاویر متحرکی را از طریق یک دستگاه دستی و نوری که توسط یک لامپ و با گاز استیلن روشن می‌شد نشان داد. این تصاویر اولین نمایش سینمایی در دمشق بود.

در سال 1912 نیز نخستین سینما در حلب که شهر اولین‌‌‌‌‌ها در فرهنگ وصنعت مدرن است، راه‌اندازی شد. در سال 1916 میلادی، حاکم عثمانی سوریه، «جمال پاشا» (معروف به السفاح)، اولین سینما را در دمشق در خیابان صالحیه تأسیس کرد که آن را «جناق قلعه» نامیدند، به یاد نبرد معروفی که عثمانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در آن، نیرو‌‌‌‌‌‌‌‌های انگلیسی و فرانسوی را در جنگ ‌‌‌‌‌‌‌‌جهانی اول، شکست دادند. 

فیلمی که در «جناق قلعه» نمایش داده شد، نمایش ارتش آلمان در برلین با سربازان و خودرو‌‌‌‌‌‌‌‌های زرهی بود که بسیار مورداستقبال قرار گرفت؛ درست مثل آنچه در تهران برای اولین بار نمایش داده شد!

در سال 1927 نیز اولین فیلم سینمایی صامت سوریه؛ یعنی «مدافع بی گناه» تولید شد و پس از آن، «زیر آسمان دمشق» (1933). «آواز دل» اولین فیلم ناطق عربی سوریه بود و پس از آن، «نور و تاریکی» (1947) با بازی «رفیق شکری» خواننده، «إیفیت فغالی»، «شامل مرعی»، «انور  البابا» در نقش «ام کامل» و «حکمت محسن» (ابورشدی). سومین فیلم ناطق در حلب با نام «عابر سبیل» (1950) تولید شد.

با ایجاد اتحادیه بین سوریه و مصر (جمهوری متحده عربی)، در سال 1960، «دائرة السینما والتصویر» (اداره سینما و عکاسی) تأسیس شد و «صلاح دهنی» (1925-2017) به عنوان رئیس آن منصوب شد. پس از آن نیز «المؤسسة العامة للسینما عام» (سازمان عمومی فیلم) در 1963 تأسیس شد که جهشی در تولید فلیم محسوب می‌شد.

اغلب فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌های تولید شده در این دوره، فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌های مستند (الثقافی) هستند. غیر از این­‌‌‌‌‌‌‌‌ها رویکرد اصلی، مقاومت فلسطین بود؛ فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌هایی مانند «رجال تحت الشمس» (مردان زیر آفتاب) (1970) ساخته «محمد شاهین»، «السکین» (چاقو) (1971) ساخته «خالد حمادة» که بر اساس داستان «غسان کنفانی» ؛ یعنی «ماذا تبقى لکم؟» (چه چیزی برای شما باقی مانده است؟) ساخته شد؛ همچنین فیلم «المخدوعون» (فریب خوردگان) (1352) ساخته «توفیق صالح» که آن نیز بر اساس داستان  مردانی در آفتاب بود.

کارگردان های مشهور سوری

«مصطفى العَقّاد» (1930 - 2005) اهل حلب، کارگردان مشهور هالیوودی سوری – امریکایی و فارغ التحصیل رشته کارگردانی و تولید فیلم در دانشگاه کالیفرنیا در لس­آنجلس و دستیار «آلفرد هیچکاک» است. فیلم «الرسالة» که با نام «محمد رسول الله» دوبله به فارسی شده است، ساخته اوست؛ همین طور فیلم «شیر صحرا» که با نام «عمر مختار» دوبله به فارسی شده است. 

از فیلم­های دیگر او چندگانه «هالوین» در ژانر وحشت است. عقاد در سال 2005 هنگامی که در لابی هتلی در عمان، منتظر دخترش بود هدف بمب گذاری تروریستی قرار گرفت. متهم اصلی این ترور شبکه جاسوسی رژیم اشغالگر قدس است. عقاد قبل از ترور، آماده ساخت دو فیلم بود؛ اولی درباره «فتح اندلس» و دیگری درباره «صلاح الدین ایوبی».

او درباره فیلم صلاح ­الدین ایوبی چنین اظ‌‌‌‌‌‌‌‌هار داشته بود: «صلاح الدین اسلام را کاملاً نشان می دهد. اکنون اسلام را دین تروریسم معرفی می کنند. کل دین به دلیل حضور چندین تروریست مسلمان این گونه تصویر شئه است. اگر دینی وجود دارد که مملو از وحشت باشد، مسیحیت روز‌‌‌‌‌‌‌‌های جنگ­‌‌‌‌‌‌‌‌های صلیبی است؛ اما ما واقعاً نمی توانیم مسیحیت را به عنوان یک دین، مقصر ماجراجویی­‌‌‌‌‌‌‌‌های برخی از پیروان آن زمان بدانیم. این پیام من است.»

«علاءالدین کوکش» ( 1942 - 2020) کارگردان دولتی مشهور دمشقی که تولید 30 سریال تلویزیونی و فیلم­نانه نویسی و کارگردانی سه فیلم بلند تلویزیونی را در کارنامه خود دارد. کوکش علوم اجتماعی و فلسفه خوانده در دانشگاه دمشق؛ اما بعد از اینکه به عنوان کارمند در تلویزیون سوریه استخدام شد، دوره کارگردانی رادر آلمان سپری کرد.

علاء الدین کوکش در سال ۱۹۴۲ در محله‌ی قدیمی قیمریه در دمشق متولد شد. او در دانشگاه دمشق فلسفه خواند و در سال۱۹۶۶ برای گذراندن دوره کارگردانی تلویزیون راهی آلمان شد. سریال‌هایی که کوکش ساخت در سوریه و کشورهای عرب زبان بسیار مورد استقبال بود؛ سریال «ابو کامل» از معروف ترین آثار او برای تلویزیون سوریه است.

او نوعی از درام را در سریال‌های سوری پایه گذاری کرد که همواره در سریال‌های مناسبی ماه رمضان دو یا سه کار تحت تاثیر نگاه و سبک او ساخته می‌شود. آخرین اثر او سریال تاریخ «رجال العز» (2011) بود که دهه سی قرن بیستم، دوره اشغال سوریه توسط فرانسه را روایت ‌‌‌‌‌‌‌‌می‌کند.

«حاتم علی» (1962 -2020) بازیگر، نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده سوری است. او کار خود را با نمایشنامه­نویسی و داستان کوتاه آغاز کرد. حاتم علی لیسانس هنر‌‌‌‌‌‌‌‌های دراماتیک از مؤسسه عالی هنر‌‌‌‌‌‌‌‌های دراماتیک دمشق را دربخش بازیگری، سال 1986 دریافت کرده است.

این کارگردان پرکار تلویزیونی، جوایز بسیاری را برای کار‌‌‌‌‌‌‌‌های خود دریافت کرده است؛ از جمله سریال­‌‌‌‌‌‌‌‌های بیگانگی فلسطین ، عمر، صلاح الدین ایوبی ، صقر قریش ، رابعه قرطبه ، الزیر سالم . حاتم علی کارگردانی 25 اثر تلویزیونی و بازی در بسیاری از آن‌‌‌‌‌‌‌‌ها را در کارنامه خود دارد.

«محمد شاهین» (1931-2004) با 19 فیلم بلند، بلند اوازه ‌ترین کارگردان سوری و از بنیانگذاران نسل دوم سینمای سوریه به شمار می­رود. او در دمشق سمت مدیر کل سازمان فیلم را برعهده داشت و همچنین نخستین جشنواره بین­المللی فیلم دمشق را راه‌اندازی کرد. همسر او بازیگر مشهور ‌‌‌‌‌‌‌‌جهان عرب، خانم «مونا واصف» بود. این کارگردان شهیر سوری، روی مضامین فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عاشقانه‌اش و رئالیستی متمرکز بود. چنداثر نیز برای مقاومت فلسطین ساخته است. شاعرانه غلبه ‌‌‌‌‌‌‌‌می‌کند و در فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایش بینش هنری متعادل و مخاطب انبوه را در هم می‌آمیزد و یکی از پرکار‌ترین کارگردانان سوری است که تعداد فیلم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بلند او به نوزده فیلم رسیده است.

«عبداللطیف عبدالحمید» (زاده 1954) بازیگر فیلم­نامه نویس و کارگردان که تولید 8 فیلم بلند را در کارنامه دارد. او از مؤسسه عالی سینمای مسکو فارغ­التحصیل شده است.

جشنواره فیلم دمشق

اولین جشنواره فیلم در دمشق که اولین جشنواره فیلم دنیای عرب هم بود، در سال 1956 با نام «اولین جشنواره / مهرجان فیلم سوریه» و همزمان با «نمایشگاه بین المللی دمشق» برگزار شد. «محمد شاهین» (1931-2004) کارگردان سوری هم «جشنواره فیلم دمشق» را در سال 1972 تأسیس کرد.

نسخه جدید این جشنواره نیز در سال 1979 راه اندازی شد که «اولین جشنواره فیلم دمشق» نام داشت. ابتدا قرار بر این شد که این جشنواره هر دو سال یکبار برگزار شود؛ تا اینکه در سال 1386 تصمیم به برگزاری سالانه آن گرفته شد و آخرین دوره جشنواره؛ یعنی  هجدهمین دوره در سال 1389 برگزار شد که 54 کشور در آن حضور داشتند و فیلم ایرانی «لطفا مزاحم نشوید» ساخته محسن عبدالو‌‌‌‌‌‌‌‌هاب، برنده جایزه نقره شد.

در حال حاضر از این جشنواره از سال 2011 و پس از آشفتگی امنیتی در سوریه، برگزاری این جشنواره، به حالت تعلیق درآمده است.

همیشه جنگ و ناآرامی جایی برای اتفاقات فرهنگی و هنری باقی نمی‌گذارد.

سینما دمشق

منابع مورد استفاده: ایسنا، دانشنامه ملل، ویکی‌پدیا

دیدنی های امروز؛ از سالروز تولد استالین تا گرامیداشت نخستین طلوع زمستانی در انگلیس

بیشتر بخوانید:

رکورد ۵ ساله مخاطبان روزانه سینما شکسته شد

سوریه و مصر غول‌های سریال‌سازی در کشورهای عربی

سریال سوریه ای با بازی دروازه بان سپاهان

ادعای تازه روزنامه‌نگار ترکی : آخرین خیانت اسد / فروش اسرار نظامی به اسراییل (فیلم)

فیلم های دیگر