جایی در آبادان که بشریت مدیون آن است ! بخشی از اولین کارخانه تولید بنزین ایران در خطر تخریب است / هنوز ثبت ملی نیست (فیلم)

به سمت بخش‌های قدیمی پالایشگاه آبادان می‌رویم. دیدن رد ترکش‌ها و گلوله‌ها بر دیوارهای ساختمان‌های قدیمی عجیب نیست. پالایشگاه آبادان در جنگ ایران و عراق به‌شدت آسیب دید. گفته می‌شود نزدیک به ۸۰ درصد آن تخریب شد. هرچند امروز آن ویرانی‌ها کمتر به چشم می‌خورد، اما پالایشگاه آبادان به عنوان قلب تپنده صنعت نفت ایران اولین گام در مسیر صنعتی شدن ایران را برداشته و همچنان پابرجاست.

فضاهای کارگاهی برای توسعه پالایشگاه آبادان است. این پالایشگاه که زمانی همیشه در نوع خود پیشرو بوده، قصد دارد جایگاه برتر خود را به دست آورد. زمانی پالایشگاه آبادان بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت جهان بود و حالا می‌خواهد با افزایش تولید بنزین، دیزل و حتی سوخت‌های هیدروژنی، به روزهای اوج خود بازگردد. سوخت هیدروژنی در تولید خودروهای هیبریدی نقش مهمی دارد. پالایشگاه آبادان که سال‌ها وظیفه تولید بنزین ایران را بر عهده داشته، حالا به سمت تولید این نوع سوخت حرکت می‌کند. 

اما در گوشه‌ای از این پالایشگاه، واحد کت‌کراکر، اولین واحد تولید بنزین ایران، مانند کارخانه‌ای متروکه رها شده است. این واحد هرچند حفظ شده، اما دیگر کارایی سابق را ندارد. توسعه پالایشگاه ممکن است به تخریب بخشی از این واحد تاریخی منجر شود، اتفاقی که نباید رخ دهد؛ چرا که تخریب آن، زخمی بر میراث صنعتی ایران خواهد بود.

پالایشگاه آبادان، اولین پالایشگاه نفت خاورمیانه، در سال ۱۲۹۱ شمسی (۱۹۱۲ میلادی) به بهره‌برداری رسید. طراحی و ساخت آن از سال ۱۲۸۸ شمسی (۱۹۰۹ میلادی) توسط شرکت نفت انگلیس آغاز شد و سه سال بعد، فاز اول با ظرفیت پالایش ۲۵۰۰ بشکه در روز راه‌اندازی شد. کشف نفت در میدان نفتی مسجدسلیمان، انگیزه اصلی ساخت این پالایشگاه بود.

در سال ۱۲۸۰ شمسی (۲۸ می ۱۹۰۱)، ویلیام ناکس دارسی، بازرگان بریتانیایی، امتیاز اکتشاف و بهره‌برداری از نفت ایران را از مظفرالدین شاه قاجار گرفت که به قرارداد دارسی معروف شد. او از جورج برنارد رینولدز، مهندس باتجربه، خواست تا اکتشافات را آغاز کند. حفاری‌ها از سال ۱۹۰۲ در مناطق قصر شیرین و رامهرمز شروع شد، اما نتیجه‌ای نداشت تا اینکه در سال ۱۹۰۸، در چاه شماره یک مسجدسلیمان و در عمق ۳۶۰ متری، نفت کشف شد. نفت تا ارتفاع ۱۵ متر فوران می‌کرد و این اولین کشف نفت در خاورمیانه هم بود و ایران را به یکی از مناطق کلیدی نفتی جهان تبدیل کرد. پس از این کشف، شرکت نفت ایران و انگلیس در سال ۱۹۰۹ تأسیس شد و تا سال ۱۹۲۸، میدان مسجدسلیمان تنها منبع تولید نفت ایران بود. امروز ۳۱۷ چاه در این میدان حفاری شده است.

پالایشگاه آبادان از سال ۱۲۹۱ فعالیت خود را با تغذیه از چاه‌های مسجدسلیمان آغاز کرد. این پالایشگاه در جنگ جهانی اول سوخت کشتی‌های جنگی بریتانیا را تأمین کرد و در جنگ جهانی دوم، با تولید روزانه ۲۵ هزار بشکه بنزین هواپیما، به بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان تبدیل شد. نقش کلیدی آن در تأمین سوخت متفقین، پیروزی آن‌ها را تضمین کرد. در واقع، بخش بزرگی از موفقیت متفقین در جنگ جهانی دوم مدیون پالایشگاه آبادان بود. اگر این پالایشگاه آن زمان سوخت کافی را تامین نمی‌کرد، شاید هیتلر و متحدینش ورق جنگ دوم جهانی را برمی‌گرداند و مسیر تاریخی بشریت تغییر می‌کرد.

اهمیت پالایشگاه آبادان باعث شد تا در سال ۱۳۲۹، مصدق صنعت نفت ایران را ملی کند. از سال ۱۳۳۰، مدیریت پالایشگاه به تدریج به ایرانیان واگذار و پالایشگاه آبادان ملی شد.

در جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، بیش از ۸۵ درصد پالایشگاه آسیب دید، اما اهمیت آن باعث شد بازسازی‌اش از فروردین ۱۳۶۸ آغاز شود. تا سال ۱۳۷۳، پالایشگاه با ظرفیت ۳۸۰ هزار بشکه در روز احیا شد. این بازسازی و توسعه همچنان ادامه دارد، اما واحد تاریخی کت‌کراکر به حاشیه رانده شده و در گوشه‌ای رها شده است، بدون آن‌که به عنوان اثری تاریخی ثبت شود.

نخستین بنزین ایران در آبادان تولید شد و اولین پمپ بنزین کشور نیز در این شهر تأسیس شد. موزه بنزین‌خانه آبادان، در محل اصلی خود، این میراث را حفظ کرده است. در این موزه، تجهیزات قدیمی نفت و بنزین، عکس‌هایی از حمل بنزین با قاطر به روستاها، ساختمان‌های اولیه شرکت نفت ایران و انگلیس و خودروهای تاریخی به نمایش گذاشته شده‌اند. پمپ‌های بنزین از ابتدا تا امروز نیز در بخشی از موزه دیده می‌شوند که برای هر نسلی خاطره‌انگیزند. هرچند پمپ‌های قدیمی شاید دیگر در خاطر کسی نباشند، اما پمپ‌های بعدی هنوز برای بسیاری یادآور گذشته‌اند.

واحد کت‌کراکر، پرچمدار تولید بنزین در ایران، با آسانسورها و تأسیساتش، اولین‌های صنعت ایران را رقم زد. اما حالا زمزمه تخریب بخشی از این واحد تاریخی که در کنار واحد اصلی قرار دارد، شنیده می‌شود. این بخش نباید از بین برود، چرا که بخشی از هویت صنعتی ایران است. پالایشگاه آبادان امروز با تولید بنزین یورو ۵ و برنامه‌ریزی برای سوخت‌های پیشرفته، در اوج پیشرفت است، اما نباید میراث تاریخی‌اش را فدا کند. این واحد که هنوز هم بشریت مدیون آن است، باید به عنوان اثری ملی ثبت و حفظ شود تا یادگار صنعتی شدن ایران برای همیشه باقی بماند.