در دنیا چگونه از "خاک" مراقبت می کنند؟ در ایران چه کنیم؟!

عصر ایران؛ دکتر نسترن کشاورز محمدی* - بعد از انتشار سه مطلب در مورد آب (+ + +)، این نوشتار بخش اول یک سه گانه در مورد سلامت خاک است.

اهمیت خاک برای بقای حیات و تمدن بشری شامل کشاورزی و تامین غذا، برای متخصصین مرتبط به خصوص در حوزه کشاورزی و تولید غذا شناخته شده است . اما هنوز این درک و درک ارتباط خاک سالم با سلامت انسان و محیط زیست و اقلیم، نزد مردم، بسیاری ازمتخصصین سایر حوزه های مرتبط و به خصوص تصمیم گیران و دولت ها نهادینه نشده است.

به همین علت سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) و مجمع عمومی سازمان ملل متحد (UN) برای جلب توجه همگانی، از بیش از یک دهه قبل، پنجمین روز آخرین ماه میلادی یعنی دسامبر، قبل از شروع تعطیلات و شلوغی های سال نوی میلادی، را روز جهانی خاک نامیده شده است تا آگاهی جهانی را در مورد نقش خاک در توسعه کشاورزی، عملکردهای اکوسیستم و امنیت غذایی افزایش دهد و به عنوان بستری جهانی برای افزایش آگاهی و فراخوانی برای اقدام در چارچوب مشارکت جهانی خاک عمل می‌کند.

 هر سال شعاری شعاری مرتبط به عنوان موضوعی برای آگاهی افزایی ، و گفتمان سازی و اقدام سال بعدی میلادی تعیین میکنند . شعار امسال و یا موضوع پیشنهادی برای تمرکز در سال میلادی 2026، خاک‌های سالم برای شهرهای سالم تعیین شده است به علت اهمیت موضوع این نوشتار و دو نوشتار بعدی از سه گانه خاک، در مورد رابطه خاک و سلامت شهر تقدیم می گردد.

منظور از خاک سالم چیست و اهمیت آن

خاک سالم از منظر کشاورزی و زیست شناسی، خاکی است که بتواند عملکردهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی خود را به عنوان یک زیستگاه برای میلیاردها موجود زنده ای که در آن زندگی می کنند و حمایت از عملکرد آنها و تولید غذا حفظ کند. از ویژگی های خاک سالم، می توان به پایداری ذرات خاک در لایه بالایی که به علت مواجهه با آفتاب، باد، و باران در معرض فرسایش هستند ، ظرفیت جذب و نگهداری آب باران، و حفظ تنوع زیستی موجودات ساکن خاک و داشتن پوشش گیاهی گسترده در بالای خاک در اکثر روزهای سال اشاره نمود.

چنین خاک هایی علاوه بر مشارکت در تولید غذا برای شهروندان و روستاییان، به استحصال آب باران ، خنک کردن دمای شهر، بهبود کیفیت هوا و نیز آب کمک کنند. همچنین این خاک ها با ذخیره کربن موجود در هوا، به کاهش تغییرات اقلیمی کمک می‌کنند.

شهرسازی تهدید بالقوه برای سلامت خاک

با گسترش شهر نشینی ، نیاز به احداث ساختمان ها، و پل ها ، معابر و خیابان ها افزایش می‌یابد. با شهر سازی، سطح بیشتر و بیشتری از زمین، پوشیده از سیمان و اسفالت مقاوم به نفوذ آب می شود. ضمنا در فرایند ساخت و ساز شهری لایه بالایی خاک، که ارزشمند ترین بخش خاک برای تولید غذا و حیات میکروبی است دچار فرسایش و تخریب می شود.

در نتیجه بخش عمده ای از خاک های طبیعی که محل رشد و نمو گیاهان و زیستگاه موجودات زنده متعدد هستند، تخریب می شوند و کارکردهای کشاورزی محیط زیستی و سلامتی آنها از دسترس شهروندان خارج می شود، مثلا تصفیه آب و هوای شهری، کارکرد خنک کنندگی پوشش گیاهی، و نیز تاثیرات سلامتی آنها چه از طریق تولید غذا و یا کارکرد آنها برای زیابیی منظر شهری، تفریح، استراحت و بهبود سلامت روان با اختلالات مهمی مواجه می شود. 

آلودگی آب و هوای شهر فقط بخشی از این تاثیرات منفی به سهولت قابل مشاهده و اندازه گیری است. با کاهش نفوذ آب، و از طرفی افزایش برداشت آب از آب های زیرزمینی برای تامین نیازهای جمعیت در حال افزایش، به تدریج کاهش ذخایر منابع منابع آبی زیر زمینی اتفاق می افتد که هم خطر ناامنی آبی و نیزاحتمال فرونشست خاک شهر را افزایش می دهد.

راه حل چیست؟ آیا ساخت و ساز در شهر ها را کلا متوقف کنیم؟ سایر کشور های دنیا چه کرده اند؟

راه حل این چالش راه حل صفر و صد نیست، نه می توان کلا ساخت و ساز سازه ها را متوقف کرد، و قطعا نه می توان با وسعت و سرعت و روش کنونی به ساخت و ساز در طبیعت ادامه داد. براساس دانش و تجارب جهانی، اصول کلی سه گانه راه حل شامل موارد زیر می شود:

1. مدیریت کردن و قانونمند کردن میزان و فرایند مداخله در خاک برای تغییر کاربری خاک های کشاورزی، مرتعی و فضای سبز به ساخت و ساز
2. پیشگیری از از دست دادن لایه چند سانتی متری بالای خاک
3. جبران بخشی از تخریب های حاصله و استحصال روان اب های سقف و سطح جاده ها و به عبارتی "سبز تر کردن" شهرهای خاکستری است. 

اجازه بدهید با چند مثال از تجارب جهانی این راهکارها و قدم ها را بررسی کنیم.

تجارب جهانی توجه عملی به حفاظت و سلامت خاک شهری

قانون محافظت از خاک سطحی در ساخت و سازها

در اتحادیه اروپا چندین دهه است که به اهمیت خاک در سلامت شهری توجه شده است و قوانینی برای نظارت سخت گیرانه برای کاهش میزان تبدیل سطوح خاکی و یا زمین طبیعی به سطوح مصنوعی و به عبارات ساده تر تغییر کاربری زمین وضع شده است.

 مثلا از 10 سال گذشته یک هدف برای حدود 40 سال بعدی یعنی تا 2050 با عنوان " No net land take" تدوین نمودند. طبق این قانون تخریب 100 درصدی خاک در تغییر کاربری زمین غیر قابل قبول خواهد بود، یعنی باید بخشی از سطح خاکی که به خاطر ساخت و ساز تخریب شده و از سیستم حذف می شود، باید دوباره به خاک طبیعی تبدیل شده و به سیستم برگردد و عملکرد خود را حفظ کند. در این راستا همه کشورهای اروپایی در حال ادغام این هدف در برنامه ها، آیین نامه ها و قوانین مربوط به ساخت و سازها به خصوص در نقاط شهری هستند.

برای دستیابی به این هدف، در سال 2021 میلادی، راهبرد یا استراتژی با نام "استراتژی خاک اروپا برای سال 2030: بهره‌مندی از مزایای خاک‌های سالم برای مردم، غذا، طبیعت و آب و هوا" تدوین نمودند که هدفش کاهش میزان از دست رفتن خاک طبیعی در شهرسازی و ساختمان سازی به خصوص در مناطق شهری تا سال 2030 است. هدف این استراتژی به حداقل رساندن سطوح مصنوعی در معابر و سقف سازه ها، محافظت از خاک سطحی در عملیات خاکبرداری، استفاده مجدد از خاک سطحی، و استفاده حداکثری از خاک در سطوح سقف سازه ها است.

در این راستا شیوه نامه ها و نیز راهنما های عملی مشخصی برای خاک برداری در ساخت و ساز ها تدوین شد که در شکل روبرو مشاهده می نمایید.
اصل کلی این شیوه نامه این است که که باید ابتدا چند سانت اول روی خاک ، جدا گانه خاکبرداری شود. بعد از اتمام پروژه ساخت و ساز، بخشی از این خاک در فضاهای سبز محل ساخت و ساز استفاده می شود و بخش اضافه آن در جایی از شهر برای فضای سبز و یا باغچه های تولید غذا منتقل می شود.

 در کشورهای دیگری مانند استرالیا نیز چنین قوانین و راهنماهایی وجود دارد که لینک مرتبط در انتهای این نوشتارآمده است. در کشورهای بسیاری مثلا امریکا، گروهها و شرکت های متعددی هستند که خاک طبیعی و قابل کشت را به سقف ساختمان ها منتقل کرده اند و به عبارتی در پشت بام ها کشاورزی می نمایند.

البته در ایران تعداد معدودی از شرکت ها، به صورت داوطلبانه و به خاطر توجه به مسئولیت پذیری اجتماعی، این کار را انجام داده و یا می دهند.
در جشنواره ای که چند سال قبل در ایران برگزار نمودیم، یک شرکت پتروشیمی در جنوب کشور نیز داوطلبانه همین کار ارزشمند را انجام داده بود که امیدوارم تجربه خود را در رسانه های عمومی با دیگران به اشتراک بگذارند.

آزمایش محلی طرح ملی جنگل های کوچک شهری در کانادا

در کانادا در سال 2023 پروژه آزمایشی ایجاد جنگل های کوچک شهری با مشارکت سازمانها و افراد متخصص و ذیربط محلی و به خصوص با مشارکت مردم محلی و 1600 داوطلب، اقدام به احداث 16جنگل کوچک شهری در پارک ها، دانشگاهها، فضای های خالی شهری و به عبارتی هر جایی که چند متر مربع زمین بدون استفاده وجود داشت نمود.

 در این فضاهای کوچک با استفاده از روش کاشت بسیار متراکم، درختان، درختچه های و گیاهان بومی متنوعی کاشته شد. مراقبت آز آنها به عهده جامعه محلی بود. سپس در سال بعد ، 16 جنگل شهری دیگر و سال سوم 14 جنگل شهری کوچک دیگر به آزمایش ملی اضافه نمود. با تجربه کسب شده، کانادا اهداف بلندپروازانه ای برای افزایش میلیونی این جنگل ها در کانادا تدوین نموده است. نویسنده، دریک شرکت صنعتی بزرگ از نزدیک احداث چنین جنگل های کوچک را در ورودی یک شرکت بزرگ صنعتی در فیروز آباد استان فارس مشاهده نموده است.

 آنچه مهم است توجه به آزمون طرح ملی در ابعاد کوچک و محلی در مکان های متعدد و در سالهای متوالی، جلب مشارکت موفق مردمی و بهره بردن از درس های آموخته شده در مرحله آزمون قبل از ملی کردن طرح است. متاسفانه در ایران، غالبا مسئولین بدون آزمون محلی، اقدام به تدوین اهداف بلند پروازانه می نمایند که بدون توجه به ملزومات عملی و حتی دانش لازم، نتیجه ای جز شکست پروژه، اتلاف هزینه ندارد، گرچه ممکن است کارکرد تبلیغی سیاسی موثری برای فرد یا سازمان مربوطه داشته باشد.

سایر راهکارها

احداث باغچه های محلی، و خانگی و نیز در سازمان ها و مدارس

 یکی دیگر از راهکارهای محافظت از خاک در شهرها، احداث باغچه های محلی و خانگی است. خاک های سطحی که در عملیات خاکبرداری جاده ها و ساختمان ها و اصولا هرگونه حفاری جدا گانه برداشته شده است را می توان برای این منظور استفاده نمود.اغلب مشاهده می شود که حیاط مدارس و حتی منازل عاری از باغچه است. حتی بدون کندن سطح، می توان بخشی را محصور نمود و با تخلیه خاک کشاورزی، آنجا را تبدیل به باغچه نمود. برای احداث چنین باغچه هایی، راهنماهای کاربردی ساده و موثری توسط سازمانهای مرجع تهیه شده است. یکی از آنها که ترجمه شده است را می توانید به صورت رایگان با تماس با نویسنده این نوشتار - از طریق تماس با می همین مطلب - تهیه نمایید:

جمع بندی:در ایران چه کار باید کرد

قدم اول آگاهی افزایی مردم، مدیران و سیاستگزاران در مورد اهمیت محافظت از خاک مناطق شهری و سلامت شهری است. وزارت جهاد کشاورزی ، متخصصان و دغدغه مندان نقش مهمی در این مسیر جهت مطالبه گری برای برنامه ریزی، وضع و اجرای قوانین و اقداماتی در راستای محافظت از سلامت خاک های شهری است.

قدم دوم قانونمند کردن تغییر کاربری فضای سبز یا باغات شهر برای ساخت و ساز و احداث جاده می باشد. هم زمان جلب مشارکت مردمی و بخش خصوصی برای توسعه باغچه های محلی، احداث باغ و فضای سبز در پشت بام ها و بالکن ها و تشویق تبدیل ساختمان ها به ساختمان های سبز می باشد.

 همچنین جلوگیری از پوشانده شدن سطح روی خاک با سیسمان و بلوک البته تا حد امکان، یه قدم عملیاتی است که شهرداری ها میتوانند به ان توجه کنند. با این اقدام تا حدی وسعت خاک های شهری در زمین و سقف ها و بالکن ها قابل افزایش است که هم به تعدیل درجه حرارت محلات و ساختمان ها کمک می کند، و هم باعث می شود مصرف انرژی برای خنک کردن بناها کاهش می باید، و ضمنا به بهبود مطلوبیت فضای شهری و نیز سلامت جسم و روان شهروندان کمک می نماید.

 البته در شهرهایی هایی که هوا بسیار آلوده است ، تولید محصولات کشاورزی ملاحظات خاصی دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. کلام آخر، اگر دور و بر بعد خود را خوب مشاهده کنیم، فضاهای بدون استفاده بسیاری برای افزایش فضای سبز با استفاده از گونه های مناسب کم آب خواه بومی و به روش های پایدار وجود دارد.

برای اطلاعات بیشتر می تواند به منابع زیر مراجعه نمایید:

https://www.espon.eu/projects/nnlt-no-net-land-take-policies-and-practices-european-regions

www.mainroads.wa.gov.au/globalassets/technical-commercial/technical-library/road-and-traffic-engineering/roadside-items/revegetation-and-landscaping/topsoil-management.pdf

----------------------------

*استاد ارتقای سلامت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، و محقق و فعال کشاورزی پایدار

آیا کپسول مکمل برای درمان آرتروز زانو مفید است؟ (فیلم)

بیشتر بخوانید:

چگونه «عامرخان» با یک مسابقه ، مشکل آب هزاران روستا را حل کرد و میلیون ها نفر را به درآمد رساند؟ / مدیران و سلبریتی های ایرانی یاد بگیرند

قبل از باران چاله بکَنید ؛ این یک تجربه مهم جهانی است (+عکس و فیلم)

چگونه یک حصار کشی ساده برای خرگوش ها الگوی بارندگی را تغییر داد؟(+عکس)

تماشاخانه

دو دقیقه از عاشقانه‌ترین صحنه‌های تاریخ سینما ؛ اتاق شنیدن موسیقی (تماشا کنید)

ترس از شروع دوباره بحران اتمی / آیا «پای فیل» به جهان ما باز می‌گردد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر