مبانی علمی فلسفه آئین شب یلدا

عصر ایران ؛ علیرضا عسکری چاوردی ــ باستان شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز ــ مبانی علمی، آئینی و هویتی یلدا با رویکرد تاریخی، ظرفیت های تمدنی و شناخت شناسی معاصر آن در حقیقت تکریم مبانی فرهنگی، نوآوری ها و دستاوردهای اجتماعی جامعه ایرانی است. از نظر علمی، اتکاء آن بر مبانی گاهشماری و اختراع تقویم در دوره داریوش یکم است و  مبنای آن اندیشه آفرینش جهان در گاهنبار پنجم یعنی جشن 30 ام آذرماه در گاهشماری اوستائی کهن است. 

گاهنبارها سالگرد آفرینش جهان هستند که در هر مرحله جشنی به مناسبت هر کدام تدوین شده است و به روز عیدی ختم می شده اند.  برگزاری این آئین ها طی زمان در فرهنگ ایرانی هویت یافته است و به مرور فرهنگ آئینی ایرانیان بر مبنای نظام گاهشماری مذهبی و مدنی تکوین شده است. این نظام آئینی ریشه در ساختار طبیعی گردش خورشید و تغییر فصل دارد که در اصل ساختار معیشتی جامعه سنّتی ایران بر آن اتکاء داشته است. در حقیقت آئین یلدا تشریفات خروج از فصل پائیز و ورود به فصل زمستان را در تاریخ ادبیات اسطوره ای ایران کهنسال معنا و مفهوم می بخشد. 

منشاء شکل گیری و پیدایش یلدا با اقتباس از تقویم خورشیدی مصر و بابل به دوره کمبوجیه و داریوش یکم باز می گردد. سال 365 روزی در گاهشماری اوستائی کهن پیش از هخامنشی به شش گاهنبار تقسیم شده بود. در دوره داریوش یکم با اختراع تقویم خورشیدی بر مبنای سال خورشیدی و ماه مهی برای نخستین بار در تاریخ ایران آئین های مربوط به شش گاهنبار در گاهشماری اوستائی نو تدوین و سازماندهی شد. 

به این ترتیب شش گاهنبار به روز عیدی ختم  و عید بزرگ روز نوروز به عنوان هفتمین عید در آغاز سال نو وضع شد. در ساختار بزرگترین سازمان بزرگ حکومتی خاورمیانه باستان، هخامنشیان، تقویم خورشیدی با سال خورشیدی و ماههای مهی در امور تجاری، کشاورزی و مالیاتی جامعه مدنی هخامنشی بکار گرفته شد. 

استفاده مذهبی برای امور شرعی جامعه ایران باستان در چارچوب آئین های مذهبی زرتشت بر مبنای نظام گاهشماری اوستائی نو در دوره هخامنشی و اشکانی و متعاقبا در پایان دوره  ساسانی در همان ساختار تقویم یزدگری ادامه یافت و به عنوان نظام سنّتی جامعه ایرانی با آئین ها و خاطره های گذشته در نظام اجتماعی جامعه ایرانی تا به امروز ادامه یافت و  مورد تکریم ایرانیان واقع شد.  

در این مرحله نظام معیشتی زندگی کشاورزی و دامپروری جامعه ایرانی از فصل برداشت محصول در پائیز به فصل سرد زمستان وارد می شد.  این تغییر فصل برای مردم فرصتی اجتماعی فراهم ساخته بود که ایرانیان باستان در نکوداشت آن بر پایه نظام علمی و گاهشماری مقدمات ورود به فصل زمستان را در بلندترین شب سال جشن می گرفتند. 

مبانی معرفتی نظام اجتماعی ایران برای نکوداشت آئین شب یلدا فرصتی مناسبی فراهم ساخت تا بتوانند از شب های پیش روی فصل زمستان استفاده نمایند، خانواده ها دور هم جمع شوند، از خشکبار و آجیل فراهم شده از فصول پیشین در این فصل استفاده نمایند و بخش مهمی از امور زندگی، دیدار با خویشاوندان به ویژه زندگی جوانان را سامان و وصلت دهند. 

نماد اجتماعی این شب های زمستان در شعر و ادبیات ایرانی تجلی می یافت و علاوه بر پرورش کمال و معرفت، بخش مهمی از نظام اجتماعی خانواده ها با خواستگاری و یا گفتگو برای نامزدی ها در همین فصل شکل می گرفت که نماد سمبیلک آن سرخی زیبای هندوانه و انار بر سفره های رنگین جامعه ایرانی نشان از زندگی، عشق و امید داشته است. 

این نظام معرفتی میراث معنوی جامعه ایرانی در پیش از دوره هخامنشی وجود داشت، در دوره هخامنشی در چارچوب گاهشماری خورشیدی و آئینی به شکل کلاسیک در تقویم مدنی و شرعی جامعه ایرانی تعریف شد. به عنوان یک سنّت آئینی در طی تاریخ ایران ادامه یافت تا اینکه سرانجام در آذرماه 1401 با تلاش جمعی فرهیختگان ایرانی به عنوان میراث معنوی جامعه ایرانی در سازمان جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسید. جشن یلدا محصول آئینی تاریخ معنوی ایران کهنسال بر جامعه ایرانی فرخنده و میمون است زیرا همواره جامعه ایرانی فلسفه نور، سپیده و امید را در پایان این شب سیه امیدوار است.   

دانشمندان ایرانی سده معاصر نظیر استاد احمد بیرشک، سید حسن تقی زاده، تقی ریاحی، غلامحسین مصاحب، ایرج افشار، و پیش تر ابوریجان بیرونی، دوزی، خازنی، اسفرانی، حکیم عمر خیام، خواجه نظام الملک، و دانشمندان اروپائی نظیر فردینانت ووستنفلت، ویلی هارتنر، وندر واردن، ج، نیدم، ریچارداتینگهاوزن، ر. ا. پارکر، و. ا. دوبرشتاین، گرشوویچ و آنتونیو کلمنته دومینیکو پانائینو همه اندیشمندانی هستند که در خصوص شب یلدا و جایگاه علمی آن در تقویم ایرانی و زنده نگهداشتن فرهنگ ایرانی در دانشگاههای مختلف جهان سهم دارند. 

در حقیقت می توان گفت، شب یلدا و بنیاد نجومی و تقویمی آن مدیون زحمات این گروه از دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی در دانشگاههای مختلف جهان هستیم. بنیاد علمی شب یلدا را این گروه از دانشمندان تحقیق و پژوهش کردند و مبانی علمی آن را در هر مرحله از زمان و طی تغییر حکومت ها از فراموشی نجات دادند و البته از نظر آئینی اقلیت جامعه زرتشتی آن را حفظ کردند اما بکار گیری علمی آن در چارچوب تقویم و تغییرات از خورشیدی به مهی و سرانجام سال خورشیدی با ماههای مهی و هجری شمسی مدیون اندیشه مدبرانه این گروه از دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی هستیم. 

آیا ما فرزند یک انفجار ستاره‌ای هستیم؟

بیشتر بخوانید:

سفره شب یلدا چند ؟/ وقتی سفره سنتی زیر سایه اعداد جمع می شوند

تماشاخانه

جهان ریچارد سرا ؛ وقتی فولاد سخن می‌گوید (فیلم)

«فوجیان» ، ارسال یک پیام خطرناک برای آمریکا / ۲۰۴۹ نزدیک است ؛ سالی که چین می‌خواهد ابرقدرت دریایی جهان شود ! (فیلم)

فیلم های دیگر