سرچشمه احتمالي زلزله‌ تهران

معاون پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي مي‌گويد منطقه تهران روي 5 گسل لرزه‌خيز قرار دارد كه در بين آنها گسل «شمال‌تهران» خطرناك‌ترين گسل است و گسل مشا نيز از توان لرزه‌خيزي بالايي برخوردار است كه چنانچه فعال شود زلزله‌اي به بزرگاي 7.5 ريشتر ايجاد خواهد شد.

اين زلزله‌شناس در عين حالي كه نسبت به خطر زلزله بزرگ در تهران ترديدي ندارد، معتقد است: در محاسبه زمان بازگشت زلزله بزرگ در تهران مقايسه غلطي انجام شده و بر پايه آن گفته مي‌شود در وقوع زلزله 25 سال تاخير به‌وجود آمده است، در صورتي كه اين استدلال مخدوش به نظر مي‌رسد.

معاون پژوهشي و فناوري پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي همچنين درباره دستگاه هشداردهنده زلزله و امكان استفاده از آن در تهران، تصريح مي‌كند: در حال حاضر امكان پيش‌بيني زلزله در تهران وجود ندارد و دستگاه‌هايي كه گفته مي‌شود با قابليت هشدار وقوع زلزله در تهران نصب شده‌اند، وسيله علمي هستند كه فقط مي‌توانند مورد استفاده براي سنجش‌هاي علمي-پژوهشي قرار بگيرند.

متن گفت‌وگوی دنیای اقتصاد با دكتر مهدي زارع را در زير بخوانيد:

بحثی که اين روزها در تهران خيلي مطرح است احتمال وقوع زلزله بزرگ و تاخيري است كه در آن به وجود آمده که ‌این مساله از ابتدای سال گذشته با اعلام آن ازسوی رییس‌جمهور به شدت مورد توجه پايتخت‌نشينان قرار گرفت. فکر می‌کنید واقعا چقدر احتمال وقوع زلزله‌اي بزرگ در تهران زياد است؟

در ‌اینکه تهران شهری زلزله‌خیز است که حتما زلزله در آن رخ خواهد داد هیچ شکی وجود ندارد، کافی است سابقه تاریخی لرزه‌خیزی تهران بررسی شود. اولین زلزله تاریخی در محدوده تهران (ری) در حدود 3000 و 1000 سال قبل از میلاد مسیح رخ داده است.

همچنین در سال‌های 330 قبل از میلاد، 855، 1384 و 1830 میلادی نیز چند زلزله تاریخی مخرب در محدوده شهر تاریخی ری و تهران اتفاق افتاده است. اما ‌اینکه در وقوع زمین‌لرزه بزرگ تهران چقدر تاخیر شده است، موضوعی است که اندکی مخدوش شده و نمی‌توان به راحتی گفت از زمانی که زلزله بزرگ احتمالا باید در تهران رخ می‌داده 25 یا 250 سال گذشته است. چرا که زلزله‌های مخرب و مهم قبلی در مناطق مختلف در اطراف تهران رخ داده است.

برای محاسبه دوره بازگشت زمین‌لرزه‌ها معمولا از روش احتمالی استفاده می‌شود. آخرین زلزله مخرب در منطقه تهران در سال 1830 میلادی در منطقه جاجرود (دماوند-شمیرانات) رخ داد. بر اساس برآورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسل‌های اطراف تهران، بازگشت زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7 را حدود 160 تا 180 سال برآورد می‌کنند.

تا ‌اینجای کار مشکلی نیست. ولی وقتی با در نظر گرفتن‌ این دوره بازگشت، زلزله 1830 دماوند شمیرانات را به عنوان آخرین رخداد در نظر گرفته و بعد عنوان شود که مثلا در وقوع زلزله‌ای با بزرگای 7 مثلا 25 سال تاخیر شده است، مقایسه غلطی صورت گرفته است. چرا که زلزله 1830 دماوند شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت 160 تا 180 ساله برای بزرگای 7 با توجه به لرزه‌خیزی تمام گسل‌های منطقه تهران (مشا، شمال تهران، ‌ایوانکی و...) به دست آمده است. بنابراین ‌این نوع استدلال به نظر من مخدوش است، ولی در اصل موضوع (لرزه خیزی بالا و خطر زلزله بالا در منطقه تهران) تردیدی وجود ندارد.

برمبنای چه استدلال کارشناسی باید زلزله‌های تهران را بررسی و سپس به یک نتیجه درست رسيد؟

به نظر من اگر می‌خواهیم به عنوان مثال زلزله سال 1830 میلادی که در تهران اتفاق افتاده را بررسی کنیم آن را باید با زلزله‌های قبلی همان پهنه گسل مشا بررسی و مقایسه کنیم و به عنوان مثال بگوییم که زلزله 1830 میلادی تهران از جمله زلزله‌هایی بوده است که به عنوان مثال 800 سال پیش از آن هم زلزله‌ای مشابه روی همان پهنه گسل مشا رخ داده است. اما‌ اینکه‌ این زلزله دوباره اتفاق بیفتد امری است که باید برمبنای مطالعات زمین‌شناختی، ژئوفيزيك و آماری دقیق صورت گیرد و هنوز مطالعات دقیقی در‌ این مورد صورت نگرفته است.

اخیرا تعدادي دستگاه هشداردهنده زلزله در تهران نصب شده است، از یک طرف هم یک پروفسور ژاپنی در ‌ایران از سامانه هشدار زلزله در ژاپن سخن رانده بود که به گفته وی‌ این دستگاه قادر بوده از 7 ثانیه قبل زلزله اخیر ژاپن را پیش‌بینی و اطلاع‌رسانی کند. اصل قضیه چیست و آیا چنین دستگاهی در کشور ما هم وجود دارد؟

ببینید متاسفانه به حدی راجع به احتمال وقوع زلزله و اختراع دستگاه‌های پیش‌بینی زلزله بحث شده است که ‌این موضوع تقریبا لوث شده اما به طور کلی کشور ژاپن از جمله اولین کشورهایی است که بنیانگذار سامانه هشدار پیش هنگام زلزله است. هدف از آن هم جلوگیری از خسارات ناشی از زلزله به تاسیسات صنعتی، اتمی‌ و... بوده است.

سرعت اطلاع‌رسانی ‌این دستگاه برای وقوع زلزله بسته به بزرگای زلزله، عمق زلزله، وضعیت مناطق و وقوع آن در دریا یا خشکی متفاوت است اما در هرحال در کشور ما با توجه به مسائل مختلف نظیر منابع مالی، تحریم و.... ساخت‌ این دستگاه به مرحله اتمام نرسیده است. اما دستگاه‌های دیگری که در حال حاضر در کشور ما برای ارزیابی رفتارهای زمین وجود دارد دستگاه‌های لرزه‌نگار نصب شده در ‌ایستگاه‌های لرزه‌نگاری هستند که شبکه‌های لرزه‌نگاری کشور را شکل می‌دهند.

ثبت پیش نشانگر زلزله را نباید با سیستم هشدار زلزله اشتباه گرفت. دستگاه‌های پیش نشانگر زلزله هنگامی‌ کارآیی دارند که آنها هم مثل لرزه نگار‌ها به صورت شبکه‌ای در کشور نصب شده و امکان رصد کشوری به صورت دائمی‌ و برخط برای آنها هم موجود باشد. در حالی که اکنون رصد پیش نشانگری به چنین صورتی در کشور ما وجود ندارد. سیستم هشدار زلزله برای دادن هشدار‌های خودکار برای قطع فعالیت و برقراری حالت‌ ایمن در تاسیسات حساس مثل نیروگاه‌ها کاربرد دارد.‌ این سامانه‌ها در حال حاضر به تدریج در حال طراحی در کشور هستند و در مرحله پژوهشی ما در پژوهشگاه روی توسعه آنها برای اهداف مختلف در ‌ایران کار می‌کنیم.

درمورد وضعیت گسل‌های تهران هم توضيح دهيد، کدام یک در مقایسه با بقیه خطرناک‌تر است؟

گسل‌های لرزه‌خیز تهران شامل گسل شمال تهران؛ ایوانک، ری و کهریزک و گسل مشا است. زمانی می‌شود به برآورد دقیقی درباره خطرناک‌ترین گسل تهران دست یافت که بتوانیم به اطلاعات دقیقی درباره سرعت فعالیت -لغزش- گسل‌ها دست بیابیم و سپس به صورت جداگانه آنها را بررسی کنیم. برای دسترسی به ‌این اطلاعات باید به فناوری آن دست پیدا کنیم که به خاطر پاره‌ای از مسائل و ازجمله تحریم‌ها ‌این دستگاه‌ها برای رصد‌های دقیق اکنون در‌ ایران موجود نیست. اما به طور کلی با توجه به ‌اینکه گسل شمال تهران از محله‌های شمالی تهران عبور می‌کند می‌توان گفت از جمله خطرناک‌ترین گسل‌های تهران است اما از طرف دیگر با توجه به ‌اینکه گسل مشا گسل طویلی است از توان لرزه‌خیزی بالایی برخوردار است.

براین اساس و اطلاعاتی که الان موجود است چنانچه ‌این گسل فعال شود قادر خواهد بود زلزله‌ای به بزرگای 7.5 ‌ایجاد کند، از طرف دیگر با توجه به‌ اینکه نزدیک‌ترین نقطه تهران به گسل مذکور حدود 30 کیلومتر فاصله دارد بنابراین درصورت فعال شدن، گسل مشا قادر خواهد بود خسارات زیادی در تهران، به ویژه در شمال و شمال شرق آن به بار بیاورد.

درباره گسل شمال تهران بیشتر توضیح دهید.‌ این گسل از کجا شروع و به کجا ختم می‌شود؟

گسل شمال تهران در سه قطعه کلی از حدود منطقه وردآورد در کرج در غرب تا روستای کلان در شمال شرق لواسان در انتهای شرقی خود ادامه دارد. در محل روستای کلان ‌این گسل به گسل مشا می‌رسد.

شما به صراحت گفتید در تهران امکان هشدار قبل از زلزله وجود ندارد. درست است؟ اگر پاسخ مثبت است، پس آنچه در کوه‌های توچال توسط سازمان زمین‌شناسی حدود سه سال است که نصب شده چه کاربردی دارد؟ همچنین دستگاهی که مرکز تحقیقات مسکن می‌گوید آن را در پارک پردیسان نصب کرده و قادر است تا 30 ثانیه قبل از زلزله علامت بدهد، چیست؟

این دستگاه‌ها در تک ‌ایستگاهی در یک نقطه نصب شده‌اند و البته ‌این تک ‌ایستگاه‌ها امکان رصد پیش‌نشانگری نمی‌دهند، یعنی امکان پیش‌بینی یا هشدار پیش‌هنگام نمی‌دهد ولی به عنوان یک وسیله علمی ‌برای سازمان‌هایی که آنها را نصب کرده‌اند می‌توانند مورد استفاده برای سنجش‌های علمی- پژوهشی قرار گیرند.

در صورت فعال شدن گسل شمال تهران چه اتفاقی خواهد افتاد؟

براساس برآوردها در حدود 2 میلیون نفر روی گسل شمال تهران ساکن هستند که چنانچه ‌این گسل فعال شود با توجه به تراکم جمعیت، جنبش شدید در محدوده پهنه گسل تبعات جبران‌ناپذیری از نظر وقوع خرابی و تلفات به دنبال خواهد داشت.

اخیرا یکی از کارشناسان زلزله عنوان کرده بود شمال تهران به حدی از نظرلرزه خیزی در معرض خطر است که ‌این بخش از تهران باید به فضای سبز تبدیل شود آیا با‌ این نظريه موافق هستید؟

الان که دیگر کار از کار گذشته است به طوری که آپارتمان در‌این قسمت از تهران به متر مربعی 10 میلیون تومان هم رسیده است ! ولی اگر امکانی برای ساماندهی فضاهای موجود باشد، بله، توصیه من هم همین است که تا حد امکان روی پهنه گسل را به فضای سبز و به طور کلی غیرمسکونی اختصاص دهیم. اما اقدام عقلانی ‌این بود که از ابتدا مانع از تراکم جمعیت روی‌ این گسل خطرناک می‌شدیم. در هر حال برای وقوع زلزله بزرگی در تهران، گسل شمال تهران یک چشمه احتمالی مهم خواهد بود اما ‌این‌طور نیست که سایر ساختمان‌های دیگر که روی گسل نیستند آسیب نبینند.