سرنوشت اسد قابل پیش بینی نیست / حماس در قبال سوریه دچار تناقض شده است

عصر ایران، هومان دوراندیش - محمد ایرانی، سفیر پیشین ایران در لبنان و اردن، مواضع اخیر حماس در قبال حکومت بشار اسد را ناشی از تمایلات متناقضی می داند که این سازمان سیاسی گرفتار آنهاست.

 وی معتقد است که حماس از یکسو ناگزیر از همراهی با جریان های مردمی جهان عرب به رهبری اخوان المسلمین است و به همین دلیل باید از اخوان المسلمین سوریه نیز در برابر حکومت این کشور حمایت کند و سوی دیگر، پیوند حکومت سوریه با جریان مقاومت در برابر اسرائیل در منطقه خاورمیانه، و نیز رابطه حسنه و حمایت آمیز حکومت سوریه با حماس، مانع از جدایی تام و تمام حماس از بشار اسد می شود.

 مجموع این گرایش های دوگانه، موجب شکل گیری سیاست دوگانه حماس در قبال سوریه شده و این سازمان را در قبال سوریه، همانند ترکیه و فرانسه، به ورطه کشش های متناقض افکنده است. پس عجیب نیست که رهبران حماس از مخالفان بشار اسد حمایت کنند و دفتر سیاسی حماس به نفع حکومت سوریه بیانیه صادر کند!

 
تحلیل شما از تغییر موضع نسبی حماس در قبال دولت سوریه چیست؟

جنبش حماس بعد از تحولات اخیر منطقه، فضای جدیدی در پیش روی خودش می بیند. در واقع حماس می خواهد از این به بعد به عنوان یک بازیگر موثر در منطقه ایفای نقش کند و نه یک جنبش محصور و محدود به منطقه و کشورهایی خاص.

اعضا و بدنه مردمی حماس، پیوندی اعتقادی با اخوان المسلمین دارند. حماس ابتدا مردد بود که جانب اخوان المسلمین را بگیرد یا جانب حکومت بشار اسد را. اما به تدریج که همه جریان های اسلامی در کشورهای متحول شده منطقه موضع خود را در قبال حکومت و اخوان المسلمسن سوریه روشن کردند و علیه دولت سوریه موضع گرفتند، حماس هم اکنون احساس می کند باید جانب اخوان المسلمین را بگیرد. البته موضع گیری برخی از رهبران حماس در حمایت از اخوان المسلمین سوریه،  دال بر جدا شدن حماس از خط مقاومتی که دولت سوریه هم در آن حرکت می کند، نیست.

آیا حمایت حماس از اخوان المسلیمن سوریه، ناشی از چمشداشت حماس به کسب حمایت اخوان المسلمین سایر کشورهای جهان اسلام در آینده نیست؟

نه، این حمایت جنبه تاکتیکی ندارد. حماس نیروی اصلی مقاومت در فلسطین محسوب می شود. مقاومت، گزینه استراتژیک حماس در قصه فلسطین است و حمایت های مردمی ای که شامل حال این سازمان می شود، ناشی از همین موضع مقاومت گرایانه است. بنابراین بسیار بعید است که روند همسوی حماس با جریان اخوان المسلمین به معنای جدا شدن حماس از صف مقاومت و پیوستن این سازمان به عرصه سیاست و دیپلماسی باشد.

 البته الان دوستان حماس در دیگر کشورها در راس قدرت هستند و دیگر از حکومت هایی که به شدت در برابر جریان مقاومت قرار داشتند، خبری نیست و طبیعتاً حماس هم بیش از گذشته وارد حوزه سیاست و دیپلماسی می شود. اما در مجموع هنوز زود است که ما بخواهیم در این باره قضاوت کنیم که حماس پس از قرار گرفتن در کنار اخوان المسلمین کشورهای عربی، چگونه عمل خواهد کرد. ولی به هر حال جدا شدن حماس از خط مقاومت، برای این سازمان بسیار دشوار است.

پس شما موضع جدید حماس در قبال سوریه را نشانه ای از کاهش رادیکالیسم در مواضع این تشکل سیاسی نمی دانید؟

چرا. حماس از ابتدای تاسیس، در پی کسب قدرت در فلسطین بوده است. علاوه بر این، حماس به شدت واقعگرایانه عمل می کند و از قابلیت کنار آمدن با سایر گروه های قدرت برخوردار است. اما در عین حال ورود حماس به روند سیاسی، ناشی از تحولات اخیر جهان عرب نیست. حماسی ها از سال 2005 میلادی که موفق به کسب اکثریت پارلمانی و تشکیل دولت شدند، روند ورود به سیاست را آغاز کردند. به قدرت رسیدن اخوان المسلمین در کشورهای اسلامی، منجر به تشدید این روند در عملکرد حماس شده است.

آیا لازمه واقعگرایی حماس در شرایط فعلی، دور شدن از دولت سوریه است و آیا حماس تا منتهای منطقی این واقعگرایی پیش می رود؟

حماس هم مثل بسیاری از جریان ها و کشورهای موجود در منطقه، در موضوع سوریه دچار نوعی تناقض و تعارض در رفتار و موضع گیری هایش شده است. ترکیه و برخی از دولت های عربی و نیز دولت فرانسه در چنین وضعی به سر می برند و این ناشی از اهمیت نقش سوریه در منطقه است. حماس سال ها در کنار سوریه بوده و در خاک این کشور دفاتری داشته و از آن جا بسیاری از فعالیت های خود را پیگیری می کرد و از همسویی و اتحاد با نظام سیاسی سوریه، رضایت کامل داشت.

تحولات اخیر جهان عرب، حماس را هم به این فکر واداشته که حمایت تام و تمامش از دولت سوریه، موحب فاصله گرفتن اش از جریان های مردمی منطقه خواهد شد. جایگاه عقیدتی و فکری کادرها و بدنه اجتماعی حماس در مصر و اخوان المسلمین است. بنابراین حماس ناگزیر از ایفای نقشی است که نه دال بر مخالفت با حکومت سوریه باشد و نه دال بر ایستادگی در برابر اخوان المسلمین سوریه.

 ایفای این نقش بسیار سخت و مستلزم دقت بسیار در موضع گیری حماس است. به همین دلیل، برخی از رهبران حماس در اظهارنظرهای خود از مردم سوریه حمایت می کند و در عین حال، دفتر سیاسی حماس با بیانیه هایش می کوشد تا مانع از جدایی کامل این سازمان از حکومت سوریه شود.

نزدیکی های حماس و فتح تا چه حد می تواند در این موضع گیری دوگانه حماس موثر بوده باشد؟

از آنجایی که تحولات جهان عرب به سمت تفوق اسلامگرایان می رود و این وضعیت می تواند به فلسطین هم تسری یابد، حماس می کوشد تا از این شرایط به خوبی استفاده کند. تحلیل رهبران حماس این است که در صورت برگزاری مجدد یک انتخابات آزاد، سازمان آنها باز هم برنده انتخابات خواهد بود و این بار دولت های مهم عربی نیز در کنار آنها قرار خواهند داشت.

 در سال 2005 که حماس در انتخابات فلسطین پیروز شد، دولت های مصر و تونس مخالف حماس بودند و از فتح و دولت خودگردان حمایت می کردند. حماس معتقد است که از شانس لازم برای کسب قدرت سیاسی مطلق در فلسطین برخوردار است و به همین دلیل، کنار گذاشتن اختلافات داخلی را به مصلحت خود می دانند تا از این طریق بتوانند به شکل مسالمت آمیز قدرت را در فلسطین از آن خود کنند.

هیلاری کلینتون چند روز پیش گفت مداخله نظامی در سوریه، این کشور را به سمت جنگ داخلی سوق می دهد. از طرفی برخی افراد معقتدند عربستان و قطر به جد در کار رساندن اسلحه به مخالفان حکومت سوریه اند. سوال من این است که آیا آنچه در سوریه امروز می گذرد، مصداقی از جنگ داخلی است؟

دولت سوریه الان با جبهه های گوناگونی در حال منازعه است. یکی از این جبهه ها، مقابله با تظاهرات مردم سوریه است. جبهه دوم، مقابله با گروههای مسلح سوریه است که در قالب ارتش آزاد سوریه شکل گرفته اند. جنگ روانی گسترده و فشارهای اقتصادی سنگین علیه حکومت سوریه را هم باید در نظر گرفت.

مسلح بودن گروههای مخالف حکومت سوریه، یک واقعیت آشکار است اما آن سخن هیلاری کلینتون بیشتر ناظر بر هدایت تبلیغاتی و خبری حوادث سوریه با هدف ممانعت از مقابله تام و تمام دولت سوریه با مخالفان مسلح اش است. اگر رسماً گفته شود که باید مخالفان حکومت سوریه را مسلح کرد، دولت بشار اسد با تمام قوا وارد نزاع با مخالفان مسلح خود می شود.

 اما نگرانی از جنگ داخلی در سوریه، بیشتر ناظر بر درگیری های طایفه ای است. الان اهل سنت سوریه، به رهبری اخوان المسلمین، مهمترین گروه مخالف حکومت کشورند. این ها معتقدند که اکثریت مردم سوریه را تشکیل می دهند و قدرت سیاسی باید در دست آنها باشد. از نظر اهل سنت، علوی ها با توجه به اینکه در اقلیت اند و نیز با توجه به سابقه حکمرانی شان، فاقد مشروعیت سیاسی اند.

 به هر حال این نگرانی وجود دارد که جنگ داخلی در سوریه، در صورت تحقق، جنگ بین طوایف و مذاهب این کشور شود. در این صورت، وضعیت بسیار خطرناکی در این کشور شکل می گیرد که ممکن است نه نیروهای داخلی قادر به کنترل آن باشند و نه نیروهای خارجی. چنین وضعیت خطرناکی سال ها در لبنان حاکم بود. در چنین شرایطی، بازگرداندن اوضاع به حالت قبل بسیار دشوار است.

منهای جنبه طایفه ای درگیری ها، آیا آنچه را که الان در سوریه در جریان است می توان مصداقی از جنگ داخلی دانست؟  

دولت سوریه معتقد است آنچه در سوریه می گذرد، ناشی از مطالبات معیشتی و سیاسی مردم این کشور نیست بلکه جریانی مسلح در برابر حکومت سوریه قرار دارد که هیچ اعتقادی هم به دموکراسی و انتخابات آزاد ندارد و صرفاً در صدد تسویه حساب با نظام سیاسی سوریه است.

 از سوی دیگر، مخالفان حکومت سوریه معتقدند که ارتش آزاد سوریه از بدنه ارتش سوریه تشکیل شده و به مردم این کشور پیوسته و برای سرنگونی بشار اسد مبارزه می کند. هیچ یک از طرفین درگیری، اعتقاد ندارند که الان جنگ داخلی در سوریه در جریان است. به هر حال وضع کنونی سوریه هنوز با جنگ داخلی طایفه ای فاصله دارد.

تلویزیون سوریه از مشارکت چشمگیر مردم این کشور در همه پرسی قانون اساسی خبر داد اما رسانه های غربی، شرکت کنندگان در انتخابات را کم شمار دانستند. کدام یک از این دو خبر درست به نظر می رسد؟

من اطلاع دقیقی از میزان شرکت کنندگان در این همه پرسی ندارم. ارزیابی دقیق از میزان مشارکت مردم در این همه پرسی، نیاز به ابزارهای دقیقی دارد که الان در دسترس تحلیلگران نیست. اما مسلماً بخشی از مردم سوریه در این همه پرسی شرکت نکردند. حداقل می توان گفت کلیه جریان های معارض حکومت سوریه، در این رفراندوم شرکت نکردند. بخشی از مردم هم که در مناطق ناامن زندگی می کنند، مناطقی که امکان استقرار صندوق های رای در آن جاها وجود نداشت، در این همه پرسی شرکت نکردند. 

از طرف دیگر باید بپذیریم که الان جامعه سوریه دوپاره شده و به دو قسمت موافق و مخالف حکومت تقسیم شده است. بنابراین همه پرسی قانون اساسی سوریه، در شرایط طبیعی برگزار نشده و این وضع قطعاً در میزان شرکت کنندگان در همه پرسی تاثیر داشته است.

با توجه به اهداف مخالفان، آیا آنها باید همین گزینه " تحریم همه پرسی " را انتخاب می کردند یا اینکه می توانستند سیاست دیگری را نیز در قبال این همه پرسی در پیش گیرند؟

مخالفان بشار اسد مشتکل از طیف های گوناگونی هستند؛ از تندروهای نزدیک به دیدگاههای سلفی گرفته تا سکولارهای کاملاً غربگرا. شاید این گروهها در شرایط فعلی در کنار هم قرار گرفته باشند و یک هدف را دنبال کنند، ولی بدون تردید با هم اختلاف نظر دارند.

برخی از معارضین در آغاز معتقدد بودند که با اعمال برخی از اصلاحات در داخل سوریه، امکان آرام شدن اوضاع وجود دارد ولی برخی از جریان های معارض هم فقط قائل به برکناری بشار اسد و تغییر نظام سیاسی سوریه بودند و هیچ نوع رویکرد اصلاح طلبانه ای را برنمی تافتند.

 بنابراین می توان گفت که اگر این رفراندوم در ماه های قبل برگزار می شد، برخی از جریان های معارض در آن شرکت می کردند اما الان دیگر به نظر می رسد اعمال اصلاحات کمی دیر شده باشد و هیچ یک از جریان های معارض حاضر به پذیرش آن نیستند. در واقع معارضین معتقدند که اصلاحات بشار اسد بیشتر تاکتیکی است برای خریدن وقت و مسلط شدن بر اوضاع.

بالاخره نفرمودید که شرکت نکردن در این همه پرسی، سیاست درستی بود یا نه؟

به نظر من، مشکل سوریه راه حل نظامی ندارد و فائق آمدن بر این بحران در گرو راه حل های سیاسی است؛ یعنی برگزاری انتخابات و شنیده شدن و تحقق یافتن خواسته های مردم معترض.

به نظر شما، رژیم بشار اسد دوام می آورد؟

پیش بینی در این باره بسیار سخت است. بحران سوریه کاملاً جدی است. فشارها و نارضایتی های داخلی در این کشور بسیار زیاد است اما گروههای مخالف فاقد انسجام لازم هستند و نگاه های خارجی به مخالفان حکومت بشار اسد نیز چندان توام با اطمینان نیست.

اختلافاتی که بین طرف های درگیر در قصه سوریه وجود دارد، در همین اجلاس " دوستان سوریه " به خوبی مشهود بود. چنین فضایی، عرصه لازم برای بازیگری و نقش آفرینی حکومت سوریه را مهیا می کند. هر چند که دولت سوریه در عرصه بین المللی، هنوز از حمایت روسیه و چین برخوردار است.

در چنین شرایطی، پیش بینی وضع آینده سوریه بسیار سخت و دشوار است و احتمالاً  هیچ یک از ناظران سیاسی تحولات سوریه، نمی توانند پیش بینی قاطعی در این باره داشته باشند.