همه ماجرای «پپسی و ماه»

ایسنا نوشت:

شامگاه سه‌شنبه چند ساعتی قبل از رخداد پدیده نادر نجومی گذر سياره زهره از مقابل خورشيد، شایعه انعکاس تصویر نشان یکی از شرکت های نوشابه سازی در کره ماه باعث شد بسياري در ايران چشم به ماه بدوزند. انتظار عبثی که از شايعه‌ای بی اساس در فضاي مجازي و چند وب سايت اينترنتي نشات گرفته بود و در شبكه‌هاي اجتماعي و اس ام اس ها دست به دست چرخيده بود تا با كشاندن جماعتي به پشت بام‌ها بار ديگر نشان دهد جامعه در حال گذار ما هنوز هم تا حد زیادی در برابر شايعه و شبه علم آسيب پذير است.

عصر چهارشنبه ایسنا در گزارش تحلیلی کوتاهی در گفت و گو با یک روزنامه نگار علمی و کارشناس هوافضا و يك استاد فعال در حوزه ترویج علم به آسیب شناسی این شایعه شبه علمی پرداخت.

متعاقب این گزارش، چند سایت خبری داخلی و خارجی و یکی، دو روزنامه در روز پنج شنبه در گزارش های مشابهی به شایعه مشاهده لوگوی کارخانه نوشابه سازی در ماه و باور آن از سوی بخشی از جامعه پرداختند اما آنچه در این گزارش ها جلب توجه می کرد، طرح نام «ایسنا» به عنوان یکی از معدود رسانه‌های رسمی بود که از نظر نويسندگان، با پرداختن به این شایعه در روزهای قبل در دامن زدن و باورپذیری آن نزد بخشی از مخاطبان مؤثر بوده است.

نقش «ایسنا» در طرح چنین مطلب شبه علمی در حالی مطرح شده که خبرگزاری دانشجویان ایران آن چنان که از خاستگاه و ماهیت علمی و دانشگاهی آن انتظار می رود طی حدود دوازده سال فعالیت خود هیچ گاه در دام شوخی‌ها و شایعات شبه علمی نیفتاده و در مواردی از این دست از جمله مورد اخیر پیشگام روشنگری در خصوص شایعات شبه علمی بوده است.

حل معمای مدال‌های انشتین توسط یک دختر دانشجو که سرتیتر اخبار صدا و سیما و اغلب خبرگزاری ها و روزنامه های كشور بود ، شایعه پیشگویی زلزله قریب الوقوع تهران و غوغای هشت پای پیشگوی جام جهانی هم، تنها بخشي از مواردي بوده كه ایسنا به عنوان رسانه پيشرو، خلاف جریان غالب خبری، موضعگیری و روشنگري کرد.

اما صرف نظر از قضیه خبری که شائبه تایید «شایعه شبه علمی تاباندن تصویر لوگوی کارخانه نوشابه سازی پپسي در ماه» را سبب شد، چرایی نقد دیرهنگام این شایعه از سوی ایسنا نیز ممکن است سؤالاتی را در اذهان مخاطبان محترم خبرگزاری ایجاد کرده باشد كه اين نوشتار در پي پاسخ به آن است.

بخش اخبار شهرستانها ، دفتر منطقه‌اي كرمانشاه ، دو هفته پیش، در پی شایعاتی که در خصوص تاباندن لوگوی شرکت نوشابه سازی در ماه در شانزدهم خردادماه در برخی سایتهای اینترنتی مطرح شده بود، صرفا از منظر «تبلیغات» و نه وجه علمي آن، مصاحبه‌ای با مدیرگروه روابط عمومی دانشگاه جامع علمی کاربردی واحد فرهنگ و هنر کرمانشاه منتشر کرد که مصاحبه شونده محترم هم با توجه به حوزه تخصصی خود، فارغ از اعتبار علمي اين موضوع يا صدق و كذب خبر، صرفا مقوله استفاده تبليغاتي از آسمان و فضا (ماه) براي تبليغات را مورد بررسی قرار داد. امری که طبعا با توجه به پیشرفت‌های روزافزون بشر تحقق آن در آینده، چندان هم دور از ذهن نیست.

نحوه عملكرد همكاران ايسنا در «دفتر منطقه یی کرمانشاه» در مواجهه با این هوکس (شایعه اینترنتی) و انتخاب یک مدرس روابط عمومی برای این مصاحبه نشان می دهد در خبر کوتاه دفتر منطقه یی ایسنا صرفا ایده جالب مطرح در این شایعه از منظر تبلیغات مورد بررسی قرار گرفته و هیچ بحثی از جنبه‌های علمی و فنی این قضیه پس از تاييد صحت آن مطرح نیست و در ادامه هم خبر دیگری در این مورد در سایت منطقه یی کرمانشاه منتشر نشده است.

از این منظر ضمن پذیرش لزوم دقت بيشتر همکاران سایت استاني ایسنا شاید کمی بی انصافی باشد که بررسي رويكردهاي تبليغي با فرض جدي انگاشتن اين شايعه ولو از منظری غیرعلمی به معنای تایید این شایعه از سوی مجموعه این خبرگزاری معتبر که کارنامه کاملا روشنی در حوزه علمی دارد، تلقی شود؛ گو این که کاملا روشن است که اگر این خبرگزاری قصد پرداختن به این موضوع را داشت، يا اندك اعتبار علمي براي آن قائل بود، قطعا در بخش علمي و فناوري خود، به نحو شايسته‌اي این خبر را منعکس می‌کرد.

سرويس علمي ايسنا پس از اطلاع از اين شايعه، با درج گزارشي تحليلي نسبت به اين موضوع واكنش نشان داد و نکته جالب این که اغلب اساتید و صاحبنظران حوزه رسانه، ترویج علم و نجوم هم که سرویس علمی ایسنا روز چهارشنبه و پنج شنبه برای دریافت نظرات آنها در خصوص این شایعه با آنها تماس گرفت، اساسا یا این شایعه را نشنیده بودند یا همان روز از آن مطلع شده بودند که ناشی از ماهیت این شایعه و نحوه انتشار آن و عدم پرداختن رسانه های رسمی کشور به آن است.

اما ای کاش همکاران رسانه یی که پس از انتشار گزارش تحلیلی ایسنا در خصوص این شایعه، موضوع را مورد توجه قرار داده و ترجیع بند گزارش هایشان مصاحبه دو هفته پیش یکی از دفاتر منطقه یی ایسنا است با بی تفاوتی از کنار این شایعه نمی‌گذشتند و چند روزی زودتر به این موضوع می پرداختند تا از آن چه «سر کار رفتن مردم و تلف شدن وقت آنها در شامگاه سه شنبه» عنوان کرده و در نقش وکیل آنها علیه مسببان این شوخی شبه علمی اقامه دعوی می‌کنند پیشگیری شود.

به هر حال این اولین باری نیست که شایعه ‌هاي شبه علمي، توجه بخشی از جامعه را به خود معطوف می کند و فهرست بلندی از این قبیل شایعات از پیش بینی زلزله های قریب الوقوع از سوی پیشگوهای وطنی و خارجی تا پرواز بشقاب پرنده ها در آسمان مناطق مختلف کشور را می توان یادآور شد و از سوی دیگر نباید فراموش کرد که تقریبا همه جوامع از توسعه یافته تا در حال توسعه گاه و بیگاه تحت تاثیر چنین شایعاتی که عمدتا محتوای محیرالعقولی دارند قرار می گیرند.

تجربه های ناخوشایندی مثل باورپذیری بخشی از جامعه نسبت به شوخی درج لوگوی شرکت نوشابه سازی در ماه که نشان از آسیب پذیری آنها در برابر شایعات شبه علمی، ضعف تفکر علمی در لایه های مختلف اجتماعی و ضريب نفوذ خبر رسانه هاي غيررسمي نسبت به رسانه هاي رسمي در بخشي از جامعه دارد فرصتی برای شناخت عمیق تر جامعه و شناسایی و رفع علل فرهنگی و اجتماعی بروز این آسیب‌هاست.

سرویس علمی ایسنا بنا بر وظيفه خود در ادامه گزارش تحلیلی روز چهارشنبه خود در آسیب شناسی علل باورپذیری بخشی از جامعه در قبال شایعات شبه علمی، دیدگاه دکتر منصور وصالی، استاد فیزیک (نجوم) و از صاحبنظران حوزه ترویج علم را هم جویا شده است.

دکتر وصالی با بیان اینکه توجه به شبه علم مختص جامعه ایران نیست و در همه کشورها لااقل بخشی از مردم به این قبیل مطالب که عمدتا ایده جالب و خارق العاده ای دارند جلب می شوند اظهار کرد: البته در کشورهای پیشرفته وقتي موضوعات شبه علمي جذاب براي مردم، مطرح مي‌شود، مراکز علمی سریعا واکنش نشان می دهند؛ مثلا چندی پیش وقتی مخالفان نظریه داروین، فیلمی درباره نظریه خود در رسانه‌های ایالات متحده منتشر کردند، انجمن آمریکایی پیشبرد علم شدیدا واکنش نشان داد و در مورد آن به رسانه‌ها، دانشمندان، معلمان و غیره هشدار داد؛ ولی متاسفانه در کشور ما دانشگاه‌ها و انجمن‌های علمی هیچ واکنشی در مقابل این قبیل مطالب نشان نمی‌دهند که علت آن عدم شناخت صحیح اجتماع علمی کشور از علم مدرن و ساز و کارهای آن و ضرورت‌های برخورد با شبه علم است.

وی خاطرنشان کرد: در مورد اخیر جا داشت انجمن نجوم در قبال این شایعه که در جامعه دامن زده شده واکنش نشان می داد حتی اگر این خبر درست بود با توجه به جنبه اجتماعی وسیع آن، وظیفه انجمن بود که برای تبیین دقیق آن و جلوگیری از شاخ و برگ دادن بی مورد به آن وارد عمل شود.

این استاد فیزیک در ادامه درباره امکان علمی درج نشان‌های تبلیغاتی بر ماه با لیزر که در شایعه اخیر مطرح شده است، گفت: پاسخ دقیق به این سئوال نیازمند محاسبات بسیاری است؛ ولی طبق یک بررسی سرانگشتی که دیروز پس از شنیدن این شایعه انجام دادم، نیازمند انرژی فوق‌العاده زیادی است؛ مضافا اینکه کره ماه با قطری یک چهارم زمین جرم آسمانی کروی عظیمی است که درج تصویر بر روی آن را تقریبا غیر ممکن می نماید. وی خاطرنشان کرد: بسیاری کارها در علم به لحاظ نظری امکان پذیر هستند ولی از لحاظ مهندسی شاید هیچ وقت محقق نشوند مثلا سفر به سیارات و منظومه‌های دیگر به لحاظ نظری امکانپذیر است ولی برای تحقق آن باید دارای آنچنان فناوری پیشرفته‌ای باشیم که انرژی خورشید را کاملا در اختیار و کنترل بگیریم. از لحاظ نظری ایجاد كره‌اي عظیم از سلول‌هایی خورشیدی به دور این ستاره به عنوان منبعی برای دستیابی به انرژی تقریبا نامحدود امکان پذیر است حال آنکه در عمل چنین کاری امکان پذیر نیست.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید رجایی در ادامه در خصوص واکنش رسانه ها به شایعه اخیر نیز گفت: واکنش رسانه های ما در قبال این قبیل شایعات هم پیش از آنکه جنبه اطلاع رسانی و افزایش آگاهی عمومی داشته باشد رویکردی ژورنالیستی دارد و اغلب رسانه ها در صدد استفاده از این فرصت برای مطرح کردن خود و جنجال آفرینی هستند که معمولا هدف اصلی را تحت الشعاع قرار می دهد ولی به هر حال همین قدر که نسبت به این قبیل شایعات واکنش نشان می دهند بهتر از بی توجهی است.

وی با تقدیر از رویکرد ایسنا به تحلیل آسیب شناسانه موارد شبه علمی و تلاش برای روشن کردن اذهان عمومی با طرح دیدگاههای کارشناسانه در طول فعالیت خبرگزاری اظهار داشت: باید پیوندی بین انجمن های علمی و رسانه ها برای مقابله با شبه علم ایجاد شود. روشنگری در خصوص شبه علم کار آسانی نیست شاید اگر دفعه بعد به جای پپسی کولا، شایعه شود که کوکا کولا می خواهد لوگویش را در ماه درج کند کسی باور نکند ولی این به معنای عدم باور پذیری جامعه نسبت به دیگر شایعه های شبه علمی نیست و باید تفکر جامعه را از اساس اصلاح کرد.

عضو هیات مدیره انجمن ترویج علم ایران با بیان اینکه موضوع شایعه اخیر در جلسه هفته آینده هیات مدیره انجمن بررسی و انجمن نسبت به آن واکنش نشان خواهد داد خاطر نشان کرد بهترین کار این است که این شایعه مناسبتی برای آموزش به مردم و جامعه علمی باشد.