چگونه در یک جامعه فقیر ، "رفاه عمومی" به وجود آمد؟

عصرایران ؛ محمد رضا فرخی - یکی از انحرافات و آسيب ‏هاى اجتماعى که جوامع انسانى در طول تاريخ خود، از آن رنج ‏برده ‏اند، مساله فقر و نابرابری درآمدها و پایین بودن وضع معیشتی توده اکثریت جامعه است؛ ثروت هاي عمومي توسط افراد خاص و طبقاتي ويژه دست به دست گشته و مردم عادي از دستيابي به آن محروم گشته اند.

هنگامي كه امير مؤمنان علي(ع) زمام حكومت را به دست گرفت، جامعه اسلامی از ارزش ها و دستاوردهای دوران رسول خدا(ص) فاصله بسیار گرفته و دچار نابسامانی های فراوانی شده بود. از مهم ترین این نابسامانی ها شکاف روز افزون طبقاتی بود، چرا که سنت نبوی(ص) در تقسیم بیت المال رعایت نمی شد[1]؛ بیشترین سهم اموال دولتی و غنایم جنگی به گروهی متنفذ و یا وابسته به خاندان خلافت و نیز کارگزاران حکومتی اختصاص داده می شد و تنها، سهم ناچیزی از آن به توده اکثریت مردم می رسید. نتیجه این تبعیض، ایجاد اختلاف طبقاتی شدید و نارضایتی عجیب بود.
   
بنابراین، مشكل اساسی اقتصادی جامعه اسلامی، مساله كمبود درآمد ملی نبود؛ همه نابسامانی‏ ها از نحوه توزیع ثروت سرچشمه می ‏گرفت.
 
 علی(ع) برای حل معضلات اقتصادی، تمام تلاش خود را بر توزیع عادلانه بیت ‏المال و تقسیم منصفانه درآمد ملی - همانند زمان رسول خدا(ص)- مصروف داشته و بهای زیادی نیز در این راه پرداختند.
ابن ابى الحديد از قول ابو جعفر اسكافى آورده است كه روز دوم پس از بيعت با على (ع) آن حضرت به منبر رفت و خطبه ‏اى ايراد كرد.
در آن خطبه راه و رسم خود را كه ادامه سيره پيامبر(ص) بود مشخص نمود و مساوات در تقسيم سرانه بيت المال را اعلام كرد. همين سخنان نخستين چيزى بود كه خوگرفتگان به تبعيض ‏ها آن را خوش نداشتند و همين موجب كينه و مخالفت با امام(ع) شد.

آن حضرت(ع) به صراحت فرمود:من شما را به راه روشن پيامبرتان (ص) خواهم برد و به آن چه فرمان داده شده ‏ام درباره شما عمل خواهم كرد، اگر به آن چه مى‏خواهم [تن سپاريد و] مستقيم شويد و [البته‏] از خدا بايد يارى جست. بدانيد كه موضع من نسبت به رسول خدا (ص) پس از رحلت او همچون موضع من در دوران زندگى اوست. [2]

 
 همین موضع را در خطبه ‏اى چنين فرمودند:« دفاتر حقوق و عطايا را [كه پیشتر بر ملاك‏هاى طبقاتى تعيين شده بود] از بين بردم و مانند رسول خدا (ص) سرانه را به مساوات تقسيم كردم و آن را در دست توانگران قرار ندادم.»[3]

هنگامی که از سوی اطرافیان و نزدیکان خود مورد اعتراض قرار گرفتند،فرمودند:« امّا اعتراضى كه شما در امر تقسيم بيت المال به طور مساوى (بر من) دارید، حكمى نبوده كه به رأى خود صادر كرده باشم يا مطابق خواسته دلم باشد؛ بلكه من و شما مى دانيم اين همان دستورى است كه پيامبر خدا(ص) آورده و انجام داده است.»[4]
 
لذا حضرت(ع) محكم و استوار بر سيره مساوات ايستاد و با وجود همه مخالفت ‏ها، سرانه بيت المال را به صورت تساوى ميان همگان تقسيم كرد و تبعيض‏ هاى گذشته را زدود و ميان خودی و غیر خودی، عرب و غير عرب تفاوت نگذاشت زیرا توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی، معضل فقر و تنگدستی جامعه اسلامی را در پی داشت.

امام علي (ع) در مورد فقر و بيچارگي دوران پيش از خود مي فرمايد:«به هر سو كه مى خواهى نگاه كن ! آيا جز فقيرى كه با فقر دست به گريبان است، يا ثروتمندى كه نعمت خدا را كفران كرده ... شخص ديگرى را مى بينی؟»[5]
 
 امیرمومنان علی(ع) که وارث چنين وضعيتي بود. برای ریشه کن کردن فقر و تنگدستی تلاش فراوان کردند. زیرا به خوبی می دانستند که اقتصاد با اعتقادات و دین مردم ارتباط مستقیم  دارد.ایشان در این رابطه می فرمایند:« فقر نيمى از كفر است.»[6]
 
و به فرزندش(محمد حنفيه) فرمودند:« فرزندم! من از تهيدستى بر تو هراسناكم، از فقر به خدا پناه ببر، كه همانا فقر، دين انسان را ناقص، و عقل را سرگردان مى كند، و عامل دشمنى است.»[7]
 
از این رو، آن حضرت(ع) يكي از اهداف حكومت را «اصلاح چشمگير وضعيت مردم و آباداني شهرها» برشمردند.[8]
 
شهید مطهری در توضیح این مطلب  می گوید: آنقدر اين اصلاح، اساسى باشد كه [تشخيص آن‏] احتياج به فكر و مطالعه نداشته باشد، علائمش از در و ديوار پيدا باشد؛ به عبارت ديگر سامان به زندگى دادن، شكمها را سير كردن، تن ‏ها را پوشانيدن، بيماري ها را معالجه كردن، جهل ها را از ميان بردن، اقدام براى بهبود زندگى مادى مردم، زندگى مادى مردم را سامان دادن.[9]
 
امام در فرمان خود به مالک برخی نكات و راهکارهای اقتصادي اشاره مي كنند: پيش از آنكه به فكر درآمد و گرفتن وجهى از مردم باشى به فكر آبادى و عمران و ايجاد منبع درآمد براى مردم باش؛ مردم بايد درآمد داشته باشند تا بتوانند به حكومت كمك كنند. زيرا بدون آبادانى و ايجاد اشتغال براى مردم ، هرگز نمى توان از مردم كمك گرفت و اگر كسى بدون رسيدگى به وضع درآمدى و اشتغال براى جامعه ،فقط به فكر گرفتن ماليات و عوارض باشد ، شهرها را به ويرانى تبديل خواهد كرد، و مردم را (در اثر گرانى و ندارى ) نابود خواهد ساخت ، و سرانجام حكومت ، پايگاه مردمى خود را نيز از دست خواهد داد.[10]
 
به هر حال با این که در دوران کوتاه مدت امیرمومنان علی(ع) نه تنها خبری ازغنايم هنگفت جنگی همانند زمان حاکمان پیشین نبود بلکه وجود نا امنی ها و جنگهای شدید داخلی مشکلات حکومتی را دو چندان کرده بود اما آن حضرت(ع) برای بهبود وضعیت زندگی مردم تلاش فراوان کردند که نتیجه آن ارتقای سطح زندگی مردم کوفه بود، چنان كه خود حضرت(ع) وضعیت معیشتی مردم کوفه را این گونه بیان کردند«تمام مردم كوفه داراى زندگى مرفهى هستند، حتى پايين ‏ترين افراد نان گندم مى‏ خورند(توجه داشته باشيد نان جو خوراك فقيران بود) و خانه و سرپناهى دارند و از آب آشاميدنى گوارايى (آب فرات) مى‏ آشامند.»[11]
 
 بر این اساس در جامعه تحت حکومت امیرالمؤمنان (ع) حتی ضعیف ترین دهک ها نیز مشکل مسکن و خورد و خوراک نداشتند و جامعه به یک ثبات نسبی اقتصادی رسیده بود.

منابع:
 
[1]- طبري،تاريخ الأمم و الملوك،تحقيق:محمد أبو الفضل ابراهيم،بيروت،دار التراث،1387-1967،چاپ دوم،ج3،صص164-165.
 
[2]- ابن أبي الحديد،شرح نهج البلاغة،تحقیق:محمد أبو الفضل إبراهيم،دار إحياء الكتب العربية - عيسى البابي الحلبي وشركاه،1378 - 1959 م ،چاپ اول،ج7،ص36
 
[3]- کلینی،الکافی، تحقيق: علي اكبر غفاری،طهران،دارالکتب الاسلامیه،134،چاپ چهارم،ج8،صص60-61.
 
[4]- نهج البلاغه، كلام 205.
 
[5]- نهج البلاغه ، خطبه 129.
 
[6]- مجلسی،بحارالانوار، تحقيق: علي اكبر غفاری،بیروت،موسسه الوفاء، 1403 - 1983 م،چاپ دوم،ج75،ص12.
 
[7]- نهج البلاغه ، حكمت 311.
 
[8]- نهج البلاغه ، خطبه 131.
 
[9]- شهيدمطهرى،مجموعه ‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏24، ص: 113
 
[10]- نهج البلاغه ، نامه  31.
 
[11]-  ابن أبي شيبة كوفي،المصنف، تحقيق: سعيد اللحام،بیروت، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع،1409 - 1989م،چاپ اول،ج8،ص157؛  ابن شهر آشوب،مناقب آل أبي طالب،نجف اشرف،الحیدریه،1376-1956م،ج1،ص367.