مناسک سیاسی؛ یک ارزش مدرن برای همگرایی اجتماعی

عصر ایران - جامعه شناسان برای بقای جامعه به عناصری چون مناسک توجه زیادی نشان می دهند. جوامع سنتی یا پیشامدرن نیز بر تداوم همبستگی های اجتماعی و انجام مناسک دینی که باعث تقویت تعهدات فرد نسبت به جامعه می شود، تاکید فراوانی دارند. صرف نظر از تعریف واژگانی یا معنا، امیل دورکیم به نقش بسیار مهم این عنصر بر همگرایی اجتماعی پرداخته است. هر چند دین در دنیای سنت نقش بسیار مهمی در وابستگی متقابل اعضا در یک قالب نمادین ایفا می کند. اما با مدرن شدن جوامع غربی، مناسک، به ویژه از نوع دینی و سنتی آن، به نهادهای دیگر واگذار شده  و عملاً مناسک مذهبی رو به کاهش گذاشته و نقش تداوم بخش و پیوند دهنده قبلی را ندارد. به همین دلیل مناسکی از نوع دیگر، تحت عنوان مناسک سیاسی کارویژه های بسیار مهمی پیدا کرده است.

مناسک سیاسی ابزار تمهیدات و نگهداری از نظم سیاسی دمکراتیک از طریق تقویت ارزش ها و هنجارهای ملی به حساب می آید. رابرت بلا در این خصوص می گوید: «آیین آغاز به کار یک رئیس جمهور به عنوان یکی از مراسم مهم بیان کننده مجموعه ای از ارزش های مشترک، سمبل ها و مناسکی است که آن را می توان مذهب مدنی آمریکا نامید./ کیت نش و آلن اسکات، 1388.»

مناسک سیاسی مانند مراسم تحلیف رئیس جمهور، تاج گذاری، رژه نظامی و حتی سخنرانی های سیاسی کارکردهای گوناگونی مانند یکپارچگی، مشروعیت بخشی و سلسله مراتبی شدن، دارند و در این میان  نقش سمبل ها و نمادها اعتبار جدیدی پیدا کرده  چندان که هر نشان یا سمبل می تواند برای جامعه و تداوم آن معنابخش باشد؛ نظیر انتخاب یک رنگ، نشانه و گاه حتی حرکت خاص دست ها.

مناسک سیاسی حتی می تواند از بحران ها جلوگیری کند اما گاه به گفته بوردیو تایید آئین وار رییس جمهوری که به صورت دمکراتیک انتخاب شده موجب انفکاک ها و بروز سلسله مراتب اجتماعی بین فرد منتخب و مابقی اجتماع می شود(کیت نش و آلن اسکات، 1388).

اما آنچه در دنیای مدرن باعث عمومی شدن اعمال یا حوادث و به ویژه مناسک سیاسی می شود، رسانه است. در جامعه مدرن تک تک افراد قادر نیستند به صورت چهره به چهره و مستقیم با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. به همین دلیل مناسک رسانه ای برای مشروع سازی سیاسی، بسیار حائز اهمیت است. رسانه های جمعی خصوصاً تلویزیون نقش پررنگی بر همگرایی اجتماعی دارند. از این رو حکام سیاسی  در پی  ایجاد تصاویر مثبت از خود در این رسانه هستند. حکام سیاسی به ناچار به صورت روزافزون درگیر ارائه خود(self-presentation) بوده و تلویزیون با ساخت عناصر نمادین، نوعی صمیمت سازی را افزایش می دهد. هر چند به علت قابلیت فراگیر بودن تلویزیون، اعمال، کلمات و ظواهر مسئولان سیاسی، به دقت تحت نظر قرار می گیرد و وجود نوعی ریسک در آن چون گاف ها و رسوایی ها مورد آماج انتقاد و تقبیح نیز قرار می گیرد.

در کنار تلویزیون، مطبوعات آزاد و مستقل نقش چشم های جامعه را ایفا می کنند که از طریق آن می توان اقدامات صاحبان قدرت را بررسی و نقادی کرد. بدین ترتیب رسانه ها از طریق ضبط و ثبت محتوی سمبلیک و حفظ و انتقال اطلاعات در جامعه ای که زمان و مکان در آن فاقد معنا شده است به مناسکی شدن های امور سیاسی کمک فراوانی می کنند. در جوامعی که ناهمگونی های اجتماعی و شکاف های جنسی، سنی و قومی در آن دیده می شود، رسانه ها با «ما» شدن گروه ها و افراد که  تبلور همان مناسک سیاسی است، از شکاف های اجتماعی می کاهند.

رسانه ملی در ایران در انتخابات اخیر ریاست جمهوری با مناسک مناظره های انتخاباتی نقطه عطفی در جهت ایجاد رغبت و شناسایی کاندیداها در جامعه دلزده ایران ایجاد کرد. هر چند از هیجان مناظره های سال 1388 هم به دلیل اتفاقات آن دوره و هم تعدد کاندیداها خبری نبود.

پس از پیروزی دکتر روحانی برگزاری جشن های سراسری و انعکاس آن در رسانه ها، برگزاری اولین جلسه مطبوعاتی و پخش مستقیم آن در تلویزیون، برگزاری مراسم تنفیذ و تحلیف، همگی نقش مهمی در همگرایی، اتحاد و مصالحه مجدد سیاسی در جامعه داشتند. بنابراین استفاده از رسانه حتی در آغاز کار از این حیث ضروری است که دولت نمایندگی خود را از ملت گرفته و دارای مشروعیت از سوی مردمی است که از منتخب خود انتظار دارند وظایف محوله را به خوبی انجام دهد تا بتوانند دوباره به وی اعتماد کنند. در حقیقت رسانه جمعی ابزار جذاب، کارآمد و قدرتمندی است که دولت می تواند از طریق آن به نمایش عمومی خود دست بزند.

باید به یاد داشت که رئیس جمهور سابق حتی 24 ساعت مانده به پایان دوره کاری اش هم به منظور توضیح و تطهیر فعالیت های هشت ساله خود از رسانه ها استفاده می کرد و از این فرصت که تنها راه برقراری ارتباط با عموم مردم است، بهره می جست.حتی برای تداوم احترام و اعتبار خویش از دادن شماره حساب بانکی اعلام کرد.

 کوتاه این که مناسک سیاسی پیوندی عمیق با رسانه ها دارد و دولت جدبد باید از این وسیله برای ارائه دائمی خود استفاده کند تا ناچار نشود در هنگام شکنندگی امور سیاسی احساس ناامنی و از شهروندان در مقاطع حساس، نشانه های وفاداری و یکپارچگی اجتماعی مطالبه کند!

* پژوهشگر و مدرس دانشگاه