نمایشگاه کتاب تهران یکی از بزرگ ترین وقایع فرهنگی کشور است. این بزرگی، هم به سابقه برگزاری آن برمی گردد و هم به شرکت کنندگان و هم به میزان استقبال زیادی که از آن می شود. تردیدی هم نیست در صنعت نشر کشور، نقطه عطف و اوج خیلی از تحولات، همین نمایشگاه تهران است.

عادت به مطالعه در بین افراد جامعه یکی از معیارهای توسعه فرهنگی است. یکی از فاکتورهای اثرگذار بر عادت به مطالعه و حوزه فرهنگ کتابخوانی، امکانات و فرصت‌هایی است که در این راستا در یک جامعه ایجاد شده یا رشد داده می‌شود.

به گزارش جام جم، نهادینه نشدن فرهنگ کتابخوانی، تبلیغات کم و غلط، مشکلات مالی و گرانی کتاب، سرگرمی های دیگر، فرهنگ خانوادگی و در بعضی موارد تحصیلات پایین والدین، از موانع توسعه فرهنگ مطالعه بخصوص در قشر جوان به شمار می رود.

طبق آمار مطالعات و تحقیقات سازمان ملی جوانان درباره کتابخوانی، ۷۶ درصد از جوانان روزانه کمتر از ۳۰ دقیقه مطالعه می کنند که از این میان، بیشتر از ۷۰ درصد به مطالعه کتاب های روان شناسی و بازاری می پردازند. بر اساس آمار سازمان اسناد ملی ایران، ژاپن در رده اول مطالعه جهان قرار دارد که میانگین مطالعه آن به طور متوسط ۹۰ دقیقه در روز است. (رشیدی، ۱۳۸۲: ۵۲)

یکی از مهم ترین رویدادهای فرهنگی کشورها که تأثیر بسزایی در فرهنگ کتابخوانی و مطالعه کتاب دارد، برپایی نمایشگاه های بین المللی کتاب و در نظر گرفتن تسهیلات برای خرید کتاب است. در کشور ما حدود ربع قرن است نمایشگاه بین المللی کتاب تهران با رویکردهای مختلف که اغلب مرتبط با حوزه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی بوده است، با حضور ناشران داخلی و خارجی و میلیون ها بازدیدکننده برپا شده است.

نمایشگاه کتاب تهران یکی از بزرگ ترین وقایع فرهنگی کشور است. این بزرگی، هم به سابقه برگزاری آن برمی گردد و هم به شرکت کنندگان و هم به میزان استقبال زیادی که از آن می شود. تردیدی هم نیست در صنعت نشر کشور، نقطه عطف و اوج خیلی از تحولات، همین نمایشگاه تهران است.

به گونه ای که می توان آن را آغاز تقویم برنامه ها و «سال تحویل نشر» کشور دانست. هر ساله بالغ بر ۴۰ هزار عنوان کتاب جدید در روزهای برگزاری نمایشگاه به عرصه و عرضه می رسد و میلیون ها بازدید کننده از این عناوین بازدید می‏کنند و براساس آمارهای غیر رسمی حدود ۶۰ میلیارد تومان گردش پول در آن صورت می گیرد.

آنچه در ادامه می خوانید نتایج به دست آمده از «نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه» است که در مواردی بسیار تامل برانگیز می نماید و می تواند دستمایه برنامه ریزی های جدی برای توسعه و ترویج فرهنگی مطالعه و کتابخوانی در کشور شود.

نگاهی به وضع سرانه مطالعه

بررسی آمار سرانه مطالعه سال ۸۸، در کشور حاکی از آن است که حدود ۱۵ درصد از افراد جامعه سواد خواندن ندارند و ۸۰ درصد دارای سواد خواندن هستند. حدود ۹۸ درصد جامعه بین سنین ۱۲ تا ۲۵ سال دارای سواد خواندن هستند. درصد خواندن در استان های مختلف نیز متفاوت است. استان های البرز، سمنان و مازندران (۸۹ درصد) و استان های تهران، اصفهان، کرمان، یزد و بوشهر (۸۸ درصد) بالاترین نرخ سوادِ خواندن و استان های سیستان و بلوچستان (۷۳ درصد) و خراسان جنوبی و کردستان (۷۸ درصد) پایین ترین نرخ سواد خواندن را دارند.

آمار میانگین تعداد مطالعه کتاب های غیر درسی ۲.۷ جلد بوده که این میزان در بین افراد باسواد ۳.۲ جلد و در میان افراد باسواد اهل مطالعه ۶.۲ جلد کتاب بوده است. میانگین زمان مطالعه برای باسوادان روزانه ۱۸.۴۲ دقیقه و برای افراد باسواد اهل مطالعه ۳۵.۱۵ دقیقه است. در تفکیک استان ها بالاترین استان، قم است با ۲۲.۷۲ دقیقه و پایین ترین استان، خراسان شمالی با ۸.۶۰ دقیقه. سرانه مطالعه کتاب های غیردرسی در مناطق شهری ۱۸.۵۵ دقیقه و در مناطق روستایی ۹.۱۷ است.

آمار مطالعه مردان و زنان

از نظر جنسیت، مردان بیشتر از زنان کتاب می خوانند؛ به عبارت دیگر، میانگین زمان مطالعه مردان ۱۶.۳۸ دقیقه و برای زنان ۱۴.۵۰ دقیقه است. ۸.۸ درصد افراد جامعه ما به طور متوسط کتاب های الکترونیک را در فضای مجازی مطالعه می کنند. این میزان در بین افرادی که اهل مطالعه هستند، ۴۲ درصد افزایش داشته و تفاوت زیادی با سال قبل دارد که بر این اساس می توان گفت در سال های آینده جامعه ما به سمت مطالعه در فضای مجازی پیش خواهد رفت.

آمار متوسط مطالعه کتاب های الکترونیک در کل جامعه ما روزانه ۲.۲۹ دقیقه، در میان افراد باسواد ۲.۹۷ دقیقه، در میان افراد با سواد اهل مطالعه ۵.۶۵ دقیقه و در بین افراد باسواد اهل مطالعه کتاب های الکترونیک ۳۴.۷۱ دقیقه در روز است.

میزان مطالعه کتب الکترونیک

بر اساس همین پژوهش، ۰.۵ درصد از افراد فاقد مطالعه کتب الکترونیک در یک هفته هستند. ۶.۴ درصد از پاسخگویان کمتر از یک ساعت، ۷.۹ درصد، یک تا دو ساعت؛ ۲۰.۹ درصد، دو ساعت و بیشتر در یک هفته مطالعه کتب الکترونیک داشته اند. میانگین مدت زمان مطالعه کتب الکترونیک در یک هفته در بین پاسخگویان، از سال ۸۹ تا سال ۹۲، ۱۳.۶۳ دقیقه افزایش یافته است.

سرانه مطالعه در کشورهای پیشرفته

مدتی است سرانه مطالعه به منزله یک شاخص فرهنگی در کشور ما طرح شده است و افراد مختلفی از سازمان های مختلف درباره آن سخنرانی کرده اند. یکی از نکاتی که به دفعات در سخنرانی ها دیده می شود، این است که وضع مطالعه و کتابخوانی را در ایران با سایر کشورها مقایسه می کنند. در این بین دو رویکرد وجود دارد؛ رویکرد نخست آن است که به دقایق پایین مطالعه در ایران اشاره و آن را با کشورهایی چون ژاپن و انگلستان مقایسه کرده و گاه از آن به فاجعه یاد می کنند.

رویکرد دیگر سعی بر آن دارد آمار مطالعه در کشور را بالا نشان دهد بر این موضوع تاکید کند که میزان مطالعه در سایر کشورها در حال کاهش است و در ایران در حال افزایش. هر دوی این رویکردها در همه حال به «سرانه مطالعه در کشورهای دیگر» اشاره کرده و ایران را با نام آنها مقایسه می کنند.

اما آیا چیزی به نام سرانه مطالعه در سایر کشورها سنجیده می شود؟ با پیگیری که در ارجاعات هر گزارش یا سخنرانی صورت گرفت، مشخص شد اعداد و ارقامی که به مثابه سرانه مطالعه در کشورهای دیگر ذکر می شود، سرمنشأ نامعلومی دارد و نتیجه قطعی این بود که سرانه مطالعه آن گونه که در ایران به آن فکر می شود در کشورهای دیگر سنجیده نمی شود.

اما آخرین گزارش سنجش معتبر مربوط به مرکز مطالعات گذران وقت در دانشگاه آکسفورد است که فوریه ۲۰۱۰ منتشر شده است و یکی از متغیرهای مورد بررسی آن میزان مطالعه (سرانه مطالعه) در سطح جامعه است. در این گزارش فنی، ۳۰ فعالیت روزانه بین افراد ۱۸ تا ۶۴ سال در ۲۲ کشور بررسی شده است.

بر اساس داده های این تحقیق، بیشترین میزان مطالعه در راستای فعالیت های حرفه با میانگین ۳۵ دقیقه مربوط به کشور ژاپن است، بعد از آن ترکیه و برزیل در رتبه های دوم و سوم قرار دارند. نکته قابل توجه این که دو کشور اول این گزارش از آسیا و رتبه سوم از آنِ کشوری در حال توسعه است.

با توجه به سرانه مطالعه مردم در اوقات فراغت مشخص می شود فنلاند، استونی و آلمان بیشترین سرانه مطالعه آزاد را در بین کشورهای بررسی شده به خود اختصاص داده اند.

همچنین مردم آلمان، برزیل و بلژیک بیشترین مشارکت را در مطالعه حرفه ای دارند و مردم کشورهای بلغارستان، استرالیا و آمریکا کمترین میزان مشارکت را دارند. همچنین مردم کشورهای فنلاند، نروژ و آلمان بیشترین میزان مشارکت را در مطالعه اوقات فراغت نسبت به سایر کشورهای مورد بررسی انجام داده اند و کشورهای برزیل، ترکیه و اسپانیا از کمترین سهم مشارکت مطالعه در اوقات فراغت برخوردارند.

نتایج سنجش سرانه مطالعه در کشور نشان می دهد کشور ما به سمت کشوری اهل مطالعه گرایش پیدا می کند. میزان سرانه مطالعه از ۱۸ دقیقه و ۱۲ ثانیه در سال ۸۸ به ۷۵ دقیقه و ۳۴ ثانیه در سال ۹۱ رسیده است؛ بنابراین سرانه مطالعه در کشور از رشد خوبی برخوردار بوده است. بعلاوه، در سال ۵۳، این میزان در شهرها فقط ۲ دقیقه بوده است و در دومین سنجش که در سال ۷۸ انجام گرفته سرانه مطالعه به ۷ دقیقه افزایش یافته بود.

میزان مطالعه کتاب های غیردرسی

با توجه به اهمیت مساله کتاب و کتابخوانی، یافته های نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان دوره گذشته نمایشگاه کتاب تهران را بررسی می کنیم.

براساس نتایج پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال ۹۲، ۸۱.۲ درصد از پاسخگویان در یکسال گذشته مطالعه کتب غیردرسی داشته اند. نتایج به دست آمده از این نظرسنجی همچنین نشان می دهد در یک سال گذشته، ۱۷.۶ درصد از پاسخگویان دو عنوان و کمتر؛ ۲۹.۸ درصد، سه تا پنج عنوان؛ ۳۲.۳ درصد، شش عنوان و بیشتر کتب غیردرسی مطالعه کرده اند.

گرایش های مطالعه کتاب

اولویت مطالعه انواع کتاب در پژوهش نظرسنجی مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال ۹۲ عبارت است از: رمان و داستان ۱۴.۴ درصد؛ روان شناسی و تربیتی ۱۱.۱ درصد؛ علوم و ریاضی، طبیعی و عملی ۸.۳ درصد؛ شعر ۷.۲ درصد؛ تاریخ ۶.۸ درصد؛ قرآن و ادعیه ۵.۱ درصد؛ زبان خارجه ۴.۹ درصد؛ فلسفی ۴.۶ درصد؛ دینی بجز قرآن و ادعیه ۴.۵ درصد؛ هنر ۳.۸ درصد؛ اجتماعی ۲.۷ درصد؛ سایر ۲.۴ درصد؛ سیاسی ۱.۷ درصد؛ علوم غریبه ۰.۷ درصد؛ جغرافیا ۰.۴ درصد؛ و کلیات ۰.۳ درصد.