هشدار برای آب؛ هشدار برای سد

عصر ایران؛ علیرضا افشاری -در هفته های اخیر روزی نیست که هشداری از دست درکاران درباره قرمز بودن وضع آب شرب کشور نشنویم. سخنی که گزاف هم نیست چرا که مقدار ذخیره آب سدهای تهران  به ‌وضعیت شمارش معکوس رسیده است: 37  روز.

  شمار زیادی از شهرهای کشور با مشکل تأمین آب دست‌ وپنجه نرم می‌کنند و وقوع تنش آبی در ١٢ شهر مرکز استان با جمعیتی افزون بر ٢٢ ‌میلیون نفر عینی شده است.
 
اگر این هشدارها را در کنار وضعیت رودخانه‌هایی چون زاینده‌رود و تالاب‌های کشور قرار دهیم شاید بتوانیم تصویر دقیق‌تری از وضعیت آب کشور ترسیم کنیم.

  80 درصد تالاب ارزشمند بختگان خشک شده و ۶۵ درصد دریاچه‌ی اورمیه - نماد محیط زیست کشور - به شوره زار بدل شده است.

عمق تالاب انزلی کاهش یافته و بخش‌های بزرگی از تالاب‌های گاوخونی، ارژن، پریشان، آجی‌گل و تالاب سه‌گانه‌ی هامون نیز خشک شده اند. وضعیت تالاب شادگانِ هویزه و هورالعظیم نیزمناسب نیست.

اگر از کمبود آب شرب تهران که علت اصلی‌ آن رشد بی رویه جمعیت شهر تهران و پیرامون - به‌ویژه در هشت سال گذشته است - بگذریم، به یقین می‌توان سدسازی‌های گسترده و در پیِ آن اصرار بر گسترش کشاورزی‌هایی که صرفه‌ی اقتصادی ندارند و در همین رابطه حفر چاه‌های عمیق را عاملان اصلی انسانی در ایجاد شرایط فعلی خواند (در کنار عاملانی طبیعی هم‌چون خشک‌سالی). پس آیا هنگام آن فرا نرسیده که در طرح‌های سدسازی‌ درنگ کنیم؟

طعنه امیز است که سدسازی‌ها در بسیاری ازموارد، بر خلافِ ادعاها حتی به گسترش کشاورزی هم نینجامیده‌اند. چرا که  همان‌گونه که وزیر نیرو تصریح کرده‌است «در چند سال گذشته در سدسازی افراط کردیم. چون تمام این سدها بالغ بر 76 میلیارد متر مکعب را می‌توانند تنظیم کنند در حالی که میزان آب موجود در این سدها از 46  میلیارد مترمکعب افراتر نمی رود».

علاوه بر آن‌که درصد بالایی از این سدها فاقد زهکشی و آبراهه برای انتقال آب به زمین‌های کشاورزی اند.

با این حال، و با وجود سخنِ روشن بلندپایه‌ترین مسؤول در این ‌باره، کوچک ترین کاهشی در شتاب بالای سدسازی دیده نمی شود و این ارزش مندترین ماده‌ی حیات در سرزمین ما در حال نابودی است.
می‌دانیم که تبخیر آب در ایران به مراتب بالاتر از متوسط جهانی و حتی چند برابر متوسط بارندگی‌مان است، به طوری که بر پایه‌ی آمار، یک سوم معدل جهانی، در ایران بارندگی داریم و دقیقاً سه برابر متوسط جهانی تبخیر داریم!

از این روست که نیاکانِ ما، به درستی، کاریز (قنات) را اختراع کردند، وگرنه ساختن آبراهه‌ها بر روی زمین که کاری بسیار ابتدایی و ساده بود!

درست است که شاید کاریزها  پاسخ‌گوی نیاز آب در سراسر ایران نباشند اما به قول امین طاهری، سردبیر ماهنامه تخصصی کشاورزی «سنبله» برای نجات همین 33 هزار رشته قنات کشور که به صورت رایگان به ما واگذار شده‌اند و بدون هزینه 12ـ10 درصد آب مورد نیازمان را تأمین می‌کنند چه کرده‌ایم؟

 «و این در حالی است که برخی از کشورهایی که دانش فنی قنات را از ما کسب کرده‌اند، با آخرین تکنیک‌های علمی و فنی روز، از آنها بهره‌برداری می‌کنند. با وجود آن‌که می‌دانیم بهترین راه جلوگیری از رسوب‌گذاری در سدها، جلوگیری از خطر و خسارت سیلاب‌ها، تغذیه آبخوان‌ها و حفظ خاک‌های زراعی و منابع طبیعی، در گرو توسعه‌ی آبخیزداری است، به این امر مهم آن چنان که شایسته است، توجه نمی‌کنیم. به خوبی آگاهیم که ساخت سد در بسیاری از مناطق کشور الزامی نیست، چرا که تأمین آب مورد نیاز از طریق آبخیزداری و آبخوانداری و افزایش ذخایر آب‌های زیرزمینی به مراتب کم‌هزینه‌تر و مناسب‌تر است و از این طریق به راحتی می‌توان آب مصرفی چند سال کشور را در زمین ذخیره کرد اما با این همه بر ساخت سدهای ناتمامِ مطالعه‌نشده و مخرب محیط‌زیست و آثار تاریخی و اراضی کشاورزی و مراتع و خانه‌ها، که اغلب فاقد توجیه اقتصادی هستند، مشکل بهره‌برداری دارند، پرهزینه‌اند و به دلیل نامناسب بودن منطقه، تبخیر بالایی دارند، اصرار می‌ورزیم.»

به نظر می‌رسد نفوذ و قدرت برخی گروه‌های ذی‌نفع ــ از آن نماینده‌ مجلس  که احتمالا تنها به دنبال کسب رای است و با نادیده گرفتن منافع ملی، سطح خواست‌های ناکارشناسیِ مردم حوزه‌  انتخابیه‌ خود را بالا می‌برد تا پیمانکاری که فقط در جست‌وجوی نفع شخصی است ــ هنوز بر توان کارشناسان و حتی دولت مردان ما می‌چربد که این چرخه‌ نابودگر از حرکت باز نایستاده است.