ملک سلمان؛ اصلاح طلب یا محافظه کار؟

تحلیلگران به سیاست داخلی عربستان در سایه پادشاهی «سلمان بن عبدالعزیز» نگاه های گوناگونی دارند. برخی به تخت نشستن پادشاه تازه را ضامن تغییر سیاست داخلی و برخی دیگر وی را ادامه دهنده سیاست پیشینیان می دانند.

به گزارش ایرنا، «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان سعودی، سوم بهمن ماه در 90 سالگی درگذشت و «سلمان بن عبدالعزیز» به عنوان پادشاه تازه این کشور و «مقرن بن عبدالعزیز» (برادر ناتنی عبدالله) به عنوان ولیعهد انتخاب شدند.

پادشاه 79 ساله عربستان، برادر ناتنی ملک عبدالله و سومین ولیعهد وی بود که پس از مرگ «نایف» و «سلطان» دیگر برادران خود، به این جایگاه رسید. او به عنوان مشاور ویژه پادشاهان پیشین عربستان نقشی مهم در اداره امور داخلیِ این کشور داشت؛ قابلیتی که از توانایی سلمان در گفت و گو و میانجی گری در خاندان سلطنتی ناشی می شد.

او همچنین از سال 1963 تا 2011 میلادی (1342 تا 1390 خورشیدی) امیر ریاض بود. طی این سالها، ریاض از منطقه کوچک به کلانشهری بزرگ تبدیل و در زمینه گردشگری، معماری و سرمایه گذاری خارجی متحول شد.

سلمان در نگاه بسیاری از تحلیلگران، فردی بااراده، اصلاح طلب، محتاط و عملگرا و از دید برخی دیگر، فردی به شدت محافظه کار توصیف می شود که علاقه چندانی به اصلاحات ندارد. از همین رو، دیدگاه ها درباره چگونگی اداره عربستان زیر نظر او متفاوت است.

همچنین تغییر برخی مهره های کلیدی در ساختار قدرت در آغاز پادشاهی سلمان، در رسانه های خارجی بازتاب گسترده داشت. این رسانه ها به دیگر تحولات داخلی نیز توجه کردند و به تحلیل چشم انداز آینده سیاست داخلی این کشور پرداختند.

*** چرخش قدرت

پیش از خاکسپاری پادشاه متوفی عربستان، تغییر و تحولات مهمی در ساختار قدرت این کشور روی داد که برخی از آنها به زیان فرزندان ملک عبدالله تمام شد.

«متعب بن عبدالله» رییس گارد ملی، برخلاف انتظارها هیچ سمت تازه ای نگرفت و حتی مشاور ویژه سلطنتی هم نشد. «خالد التویجری» مشاور عبدالله، رییس گارد سلطنتی و رییس دربار برکنار و سرلشکر «حمد العوهلی» به ریاست گارد سلطنتی گمارده شد. همچنین «محمد بن سلمان» پسر پادشاه تازه، ریاست دربار را بر عهده گرفت.

محمد بن سلمان به عنوان وزیر دفاع تازه عربستان نیز جای پدر را گرفت که این مساله نشان می دهد اکنون او به یکی از شاهزاده های تاثیرگذار نسل سوم خاندان حاکم تبدیل شده است.

«محمد بن نایف» فرزند بزرگ «نایف بن عبدالعزیز» ولیعهد متوفی عربستان است که «متعب» پسر شاه پیشین، را کنار زد و با حفظ سمت وزیر کشور، به عنوان جانشین ولیعهد و معاون دوم رییس شورای وزیران عربستان انتخاب شد.

- نگاه ها با رویکرد تغییر سیاست ها:

برخی رسانه ها برآیند تغییرهای خانواده سلطنتی را نشان از آن دانستند که جناح سدیری ها، مهره های کلیدی ملک عبدالله (جناح شمری ها) را به حاشیه رانده و دوباره قدرت را در دست خود قبضه کرده اند. از دید آنها، تغییر مهره ها در صدر هرم قدرت، چرخش قدرت داخل خاندان حاکم را رقم زده است.

در این پیوند، روزنامه «السفیر» لبنان چهارم بهمن نوشت: تغییرها در پی انتخاب سلمان بن عبدالعزیز به عنوان هفتمین پادشاه سعودی، چرخش قدرت به سود سدیری ها در داخل خاندان حاکم سعودی را سبب شد.

به نوشته این روزنامه، همچنان این احتمال وجود دارد که صحنه قدرت در کوتاه مدت دستخوش تحولات شود زیرا با تعیین محمد بن نایف به عنوان جانشین ولیعهد، برای نخستین بار زمینه قدرت گرفتن نسل دوم در عربستان فراهم شد.

افزون بر این، روزنامه «الاخبار» لبنان چهارم بهمن نوشت: تصمیم های پادشاه تازه در یک لحظه اتخاذ نشده است بلکه سلمان در انتظار درگذشت عبدالله به سر می برد تا این تصمیم ها را بی درنگ اعلام کند.

روزنامه الاخبار افزود: همه رخدادها بیانگر اختلاف شدید و ژرف میان 2 طیف حاکم خاندان سعودی (شمری ها و سدیری ها) است که با صدور دستورهای پادشاه تازه، درستی آن روشن شد. وی درصدد بهبود اوضاع سدیری ها در صدر هرم قدرت است و انتقام و تسویه حساب با طیف شمری ها را بسیار پرشتاب، طوفانی و داغ آغاز کرد و حتی اجازه نداد پیکر پادشاه متوفی به خاک سپرده شود.

به نوشته این روزنامه، سلمان دوره خود را با پاکسازی نهاد قدرت از طیف عبدالله آغاز کرده است و از نشانه های نخستین برمی آید او تصمیم دارد با شتاب از مرحله عزل و نصب ها بگذرد تا زمام امور را به طور کامل در اختیار گرفته و فشارها را بر خود و طیف سدیری ها کم کند.

«ریچارد هاس» رییس اندیشکده «شورای روابط خارجی آمریکا»، نیز سوم بهمن در تارنمای این اندیشکده نوشت: در ظاهر انتقال قدرت در عربستان بدون هیچگونه مشکل از ملک عبدالله به برادر ناتنی او سلمان انجام شده ولی ممکن است آنچه در ریاض می بینیم با حقیقت متفاوت باشد.

به نوشته هاس، برخلاف آنچه ظاهر امر نشان می دهد، نزاع و اختلاف ها بر سر جانشینی ملک عبدالله پایان نیافته است و در لایه های زیرین خاندان سلطنتی عربستان سعودی همچنان ادامه دارد که تحولات منطقه آن را تشدید می کند.

- نگاه ها با رویکرد تغییر نیافتن سیاست ها:

«انتظار نداشته باشید پادشاه تازه عربستان رویه متفاوتی پیش بگیرد»؛ در پی رسیدن سلمان به پادشاهی، بسیاری از رسانه های جهان گزارش هایی با این مضمون منتشر کردند.

البته بسیاری از رسانه های غیرعرب زبان نگاه ژرف و پردامنه ای به روندهای داخلی این کشور نداشته اند که شاید به دلیل ناشناخته ماندن این حوزه برای آنها باشد. با این همه، بسیاری از آنها با اشاره گذرا به آغاز روند اصلاحات آرام در دوران ملک عبدالله بر ادامه این روند تاکید داشتند.

«راشل برانسون» تحلیلگر اندیشکده آمریکایی «سیاست خارجی» (اِف. پی. آر. آی)، سوم بهمن ماه نوشت عربستان در آینده زیر نظر سلمان، تحول چندانی را در سیاستگذاری شاهد نخواهد بود.

او با اشاره به شرایط حساس و پرتنش خاورمیانه، از انتقال آرام و بی دردسر قدرت در عربستان ابراز تعجب کرد و نوشت: جالب است که در این شرایط ملک سلمان به آرامی مقام تازه خود را تحویل گرفت و ولیعهدهای او «مقرن» و «نایف» نیز انتخاب شدند.

«بروس ریدل» تحلیلگر مسائل خاورمیانه و از کارمندان پیشین سازمان اطلاعات آمریکا، سوم بهمن در تارنمای اندیشکده آمریکایی «بروکینگز» نوشت: سلمان به خوبی می داند عربستان سعودی در قرن های هجدهم و نوزدهم میلادی، به دلیل اختلاف های داخلی 2 بار با فروپاشی قدرت روبرو شده است؛ بنابراین به نظر می رسد شاه تازه عربستان گرایش بیشتری به ادامه راه ملک عبدالله داشته باشد.

***سیاست داخلی

اگر چه برخی تحلیلگران رسانه ای بر این باورند که سلمان بن عبدالعزیز در راه اصلاح داخلی عربستان گام برخواهد داشت، اما برخی رسانه ها نیز این نگاه را دارند که سیاست کلی عربستان با انتخاب پادشاه تازه تغییری نخواهد کرد. این رسانه ها احتمال تغییر سیاست داخلی عربستان را دور از ذهن یا اندک می دانند.

- نگاه ها با رویکرد تغییر سیاست ها:

برخی تحلیلگران سیاسی بر این باورند که سلمان بن عبدالعزیز با نشستن بر تخت شاهی در زمینه اصلاحات داخلی گام های مثبتی برخواهد داشت، به ویژه قدرت تندروها را کنترل خواهد کرد. البته پادشاه تازه عربستان در این زمینه با چالش هایی روبرو خواهد شد.

روزنامه «الاخبار» لبنان سی ام دی ماه نوشت: سلمان بن عبدالعزیز در حالی بر تخت شاهی نشست که عربستان سعودی به اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیاز مبرمی دارد، اما روان شدن چرخ اصلاحات به ویژه اصلاحات سیاسی در گرو ثبات داخلی این کشور است.

در این پیوند، روزنامه «العرب» چاپ لندن پنجم بهمن نوشت: تحلیلگران پیش بینی می کنند سلمان که در محافل ادبی و رسانه ای به روشنفکری مشهور است، گام هایی را برای پشتیبانی از اصلاحاتی در پیش می گیرد که ملک عبدالله آغازگر آن بود.

به نوشته این روزنامه، وی در زمینه اصلاحات اقدام هایی خواهد کرد تا از قدرت تندروهایی بکاهد که در زندگی عمومی مردم عربستان اثرگذارند.

بر پایه گزارش روزنامه العرب، تاثیرگذاری تندروها در زندگی عمومی شهروندان نه فقط انتقادهای داخلی را برانگیخته، بلکه در ترسیم چهره بیرونی عربستان نیز آثار ناگواری داشته است.

روزنامه العرب افزود: به باور تحلیلگران، اگرچه برداشتن گام هایی برای اصلاح عربستان پرشتاب و شگفت آور نخواهد بود، اما از دیدگاه آنان سلمان، مقرن بن عبدالعزیز (ولیعهد) و محمد بن نایف (جانشین ولیعهد) در عرصه های کلیدی به ویژه زمینه های آموزشی، رسانه ای و دینی، بساط را از زیر پای تندروها خواهند کشید.

به نوشته العرب، این بخش ها اکنون در کنترل تندروها قرار دارد که زمینه مناسبی را برای رشد گروه های تندرو مانند داعش و القاعده فراهم کرده است.

همچنین عربستان به عنوان یکی از کشورهای ناقض حقوق بشر به ویژه در زمینه حقوق زنان و آزادی بیان، همواره با انتقاد سازمان های حامی حقوق بشر روبرو بوده است.

سازمان دیده بان حقوق بشر پس از فوت ملک عبدالله، با انتشار بیانیه ای از ملک سلمان خواست به بدرفتاری با مخالفان صلح طلب و اقلیت های مذهبی و اعمال تبعیض علیه زنان پایان دهد و به حقوق کارگران مهاجر توجه بیشتری داشته باشد.

تارنمای روسی «راشاتودی» سوم بهمن به نقل از «جرالد هورن» تحلیلگر مسائل سیاسی و تاریخی، نوشت: نقض آزادی های فردی، سرکوبگری، تنبیه های غیرانسانی مانند سر بریدن، بی توجهی به حقوق زنان و... باعث شده است میراث درخشانی از ملک عبدالله برای ملک سلمان باقی نماند.

وی ایجاد تغییر در این حوزه ها را اجتناب ناپذیر توصیف کرد و بهبود شرایط حقوق بشری و آرام شدن درگیری ها در مرزهای شرقی را به گسترش روابط عربستان با ایران پیوند زد و توصیه کرد به همین دلایل، عربستان باید به فکر ایجاد تغییر و تحول های مثبت در عرصه سیاست داخلی این کشور باشد.

- نگاه ها با رویکرد تغییر نیافتن سیاست ها:

برخی صاحبنظران سیاسی درباره اصلاحات داخلی عربستان بر تغییر نامحسوس این حوزه تاکید دارند و دگرگونی ها را فقط به برخی حوزه های اداری محدود می دانند.

به نوشته چهارم بهمن روزنامه «القدس العربی» چاپ لندن، با توجه به اینکه سیاست در عربستان ثابت بوده و پادشاه تازه نیز در ترسیم آن نقش داشته است، انتظار نمی رود در سیاست کلی عربستان تغییر شگفت انگیزی رخ دهد، اما انتظار می رود در اداره سیاسی کشور که از سالخوردگی و بیماری پادشاه آسیب دیده است، روح تازه ای دمیده شود.

روزنامه القدس العربی نوشت: به یقین سلمان همان شیوه پیشینان را ادامه خواهد داد اما از او که شخصیت فرهی (کاریزماتیک) دارد، انتظار می رود در اداره سیاسی و دولتی عربستان تغییرهایی دهد.

این روزنامه به نقل از «روبرت جردن» سفیر پیشین ایالات متحده آمریکا در عربستان طی سال های 2001 تا 2003 میلادی)، نوشت: به نظر می رسد سلمان بن عبدالعزیز در موازنه های حساس، با زیرکی برخورد خواهد کرد و با پایبندی به آداب و رسوم و شیوه های محافظه کارانه خود، جامعه عربستان را به پیش می برد.

تارنمای روسی «اسپوتنیک» سوم بهمن نوشت: ناظران سیاسی اعتقاد دارند عربستان در حوزه داخلی روندی از اصلاحات محتاطانه را آرام آرام دنبال خواهد کرد. پادشاه تازه همان رویکرد آرام مردمسالارانه (دموکراتیزه سازی) را که از سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) آغاز شده است، ادامه خواهد داد. البته از دید بسیاری، عربستان سعودی نمی تواند یک دموکراسی باشد زیرا یک کشور قبیله ای است و در نگاه حاکمان این کشور، دموکراسی می تواند سرزمین آنان را به آشوب و هرج و مرج بکشاند.

تارنمای «صدای آمریکا» نیز به تغییرهای آتی عربستان نگاه مثبتی ندارد. این پایگاه سوم بهمن در مقاله ای نوشت اکنون پس از فوت ملک عبدالله، بسیاری امیدوارند ملک سلمان گام های بزرگی درباره اصلاح وضعیت حقوق بشر در کشور خود بردارد اما «آندریاس کریگ» تحلیلگر امنیتی خاورمیانه و استاد دانشگاه سلطنتی لندن، بر این باور است که «عبدالله و سلمان از یک ریشه اند و معتقدم وقتی پای اصلاحات به میان بیاید، سیاست های مشابهی را اعمال خواهند کرد».

به باور کریگ، در عربستان همواره میان وهابی های متعصب و اصلاح طلبان بر سر ایجاد تغییر، اختلاف وجود داشته است و به همین دلیل، پادشاهان این کشور نیز منطقی ترین راه را ایجاد نوعی تعادل میان نظرهای این گروه ها دانسته اند؛ تعادلی که به معنی نادیده گرفتن تغییرهای بزرگ خواهد بود.

*** اقتصاد و نفت

وضعیت اقتصادی عربستان و موضوع هایی همچون توزیع ثروت، منافع فرزندان و برادران در خاندان سعودی، فساد اقتصادی و... از دیگر مسائل داخلی به شمار می روند که «آنگوس مک دوال» روزنامه نگار مقیم ریاض، در مطلبی با عنوان «پادشاه تازه سعودی یک اطمینان دوباره از سیاست ها را جست و جو می کند»، در خبرگزاری انگلیسی «رویترز» به آنها پرداخت.

وی بر این باور است که اگرچه سلمان شخصیتی محافظه کار دارد، اما به نظر می رسد اصلاحات اقتصادی دوران عبدالله را ادامه خواهد داد؛ چراکه این اصلاحات برای آینده اقتصاد عربستان اهمیت دارد.

همچنین «عبدالباری عطوان» کارشناس مسائل خاورمیانه، چهارم بهمن در روزنامه الکترونیکی «رای الیوم» چاپ لندن، نوشت: به سبب مخالفت ریاض با کاهش تولید نفت در سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و افزایش آمار بیکاری جوانان (30 درصد) و گرایش بسیاری از آنان به گروه های تروریستی، این کشور با چالش های داخلی بزرگی روبرو است.

همانطور که پیش بینی می شد، درگذشت پادشاه نفتی ترین کشور جهان بازار طلای سیاه را دستخوش تغییر کرد و قیمت نفت با انتشار این خبر افزایش یافت. البته این تغییر، پایدار نبود و بازارهای جهانی هفته ی گذشته را با کاهش دوباره بهای نفت به پایان رساندند.

نمایشنامه (سناریو) کاهش قیمت نفت از مدتی پیش با نقش آفرینی مستقیم عربستان سعودی رقم خورد و قیمت این ماده در بازارهای جهانی را به پایین ترین میزان خود طی پنج سال گذشته رساند. پرسش این است که آیا ملک سلمان نیز مانند ملک عبدالله از این سیاست پشتیبانی خواهد کرد؟

از دید تحلیلگران، ابقای «علی النعیمی» وزیر نفت عربستان سعودی، به معنی پشتیبانی ملک سلمان از سیاست های نفتی جاری مانند پایین آوردن قیمت نفت است.

برانسون در این زمینه تاکید کرد «در فضای کنونی ملک سلمان سیاست های وزیر نفت عربستان برای کاهش قیمت نفت را ادامه خواهد داد و ما تغییر ناگهانی در سیاست های حوزه انرژی این کشور نخواهیم دید».

در این پیوند، عطوان نیز نوشت «چالش بزرگی که پادشاه تازه عربستان با آن دست و پنجه نرم خواهد کرد کاهش درآمدهای نفتی (نزدیک به 200 میلیارد دلار) است».

تارنمای آمریکایی «بلومبرگ» سوم بهمن در مقاله ای با عنوان «شاه تازه درست همانند شاه پیشین است»، نوشت: به نظر می رسد پادشاه عربستان تصمیم خود را برای کنار آمدن با پیامدهای تداوم کاهش بهای نفت گرفته و تا زمانی که النعیمی بر سر کار است و کابینه تغییری نکرده، سیاست ها نیز تغییری نخواهد کرد.

به نوشته بلومبرگ، با وجود اینکه تصمیم های نفتیِ عربستان باید در شورایی متشکل از پادشاه، اعضای خاندان سلطنتی، رهبران صنعتی و وزیران گرفته شود، به نظر می رسد در شرایط کنونی، النعیمی حرف نخست را در این زمینه می زند.

البته به نوشته بلومبرگ، احتمال می رود ناهماهنگی میان فروش نفت و تولید ناخالص داخلی عربستان سعودی که کسری بودجه را به دنبال داشته است، سبب خواهد شد مقام های عربستانی این سیاست را در سال جاری میلادی کمی تعدیل کنند زیرا این مساله افزون بر هزینه های اقتصادی برای این کشور، ممکن است به کاهش ثبات در برخی کشورهای منطقه منجر شود و این موضوع نیز به عربستان آسیب خواهد زد.

*** فرجام سخن

نگاهی به رسانه های جهان نشان می دهد تحلیلگران سیاسی در دوران پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز 2 رویکرد مهم در عرصه داخلی را پیش بینی می کنند.

از دید برخی از آنان، شخصیت و اقدام های سلمان طی همین دوره کوتاه، از تغییرهای آتی در ساختار سیاسی، امور اداری، اوضاع حقوق بشر و مسائل اجتماعی- اقتصادی عربستان خبر می دهد.

برخی دیگر نیز پادشاه تازه را ادامه دهنده سیاست پیشینیان می دانند که به سبب برخی محدودیت ها در نگاه، سیاست های اعمالی، فشار گروه های تندرو و... مجبور است به راه پیشین برود.