گرد و غبار پدیده‌ای 3 بعدی

مهندس محمدصادق احدی، معاون طرح ملی تغییر آب و هوا/ روزنامه دنیای اقتصاد:

پدیده گردوغبار فارغ از اینکه چه عواملی بر ایجاد آن تاثیر دارند و علت وقوع آن در سال‌های اخیر در کشور چیست و کانون‌های تولید آن داخلی است یا از کشورهای همجوار وارد می‌شوند، تاثیر جبران‌ناپذیری بر اقتصاد، اجتماع و سلامت دارند. به‌طور کل آسیب‌های ناشی از پدیده گرد‌و‌غبار را می‌توان در سه‌مقوله زیر طبقه‌بندی کرد:

- آسیب‌های اقتصادی مستقیم در اثر کاهش بازدهی واحد‌های صنعتی  
- اثرات سوءبر بهداشت، سلامت و آسیب‌های ناشی از آن
- آسیب‌های اجتماعی مترتب از پدیده گردوغبار  
 
آثار اقتصادی

پدیده گرد‌و‌غبار تاثیر منفی بر عملکرد سیستم‌های احتراقی داشته و موجب کاهش راندمان این سیستم‌ها و به تبع آن افزایش مصرف سوخت و افزایش هزینه‌های تولید می‌شود. راندمان توربین‌های گازی در نیروگاه‌ها شدیدا تابع کیفیت هوای محیط بوده و با افزایش میزان گرد‌و‌غبار در هوای محیط، هزینه‌های تامین هوای مورد نیاز افزایش می‌یابد که منجر به افزایش هزینه‌های تولید برق می‌شود. نه‌تنها در نیروگاه‌ها بلکه در تمامی واحدهای صنعتی، هوای مورد نیاز سیستم‌های احتراقی با استفاده از فیلتر تامین می‌شود که با این شرایط راندمان سیستم‌های احتراقی از جمله نیروگاه‌ها و کوره‌ها در صنایع نفت و گاز و پتروشیمی کاهش پیدا خواهد کرد. همچنین در بخش‌های پالایشگاهی گرد‌و‌غبارها در عملکرد سیستم‌های خنک‌کننده هوا و برج‌های خنک‌کننده تاثیر خواهد گذاشت.
 
به علاوه در شبکه انتقال برق نیز پدیده گردوغبار باعث تلفات بیشتر شبکه‌های انتقال برق می‌شود همچنین افزایش گردوغبار موجب افزایش اتلاف حرارتی در پست‌های تقویت و تقلیل ولتاژ در پست‌های برق و شبکه انتقال می‌شود.

سیستم‌های ابزار دقیق که کنترل واحدهای فرآیندی و تولیدی را عهده‌دار هستند با افزایش میزان گرد‌و‌غبار علاوه بر افزایش هزینه‌های تامین هوای ابزار دقیق، کارآیی‌شان کاهش پیدا کرده و احتمال افزایش حوادث در واحدهای تولیدی افزایش خواهد یافت. در بین صنایع کشور، هزینه‌های تهویه و تامین هوای استاندارد فضاهای تولیدی برای صنایع غذایی، بهداشتی، آرایشی و دارویی افزایش مضاعفی خواهد داشت.اگر بخواهیم از منظر نیروی انسانی نگاه کنیم، می‌توانیم بگوییم که شرایط بهداشت محیط برای کار مستعد نخواهد بود و پدیده گرد‌و‌غبار کاهش عملکرد نیروی انسانی را به دنبال خواهد داشت. برای صنایعی نظیر بافندگی، ریسندگی، صنایع غذایی و... که وابسته به نیروی انسانی هستند، نبود شرایط مناسب کیفیت هوا در محیط کار می‌تواند موجب تعطیلی این واحدها شده یا با کاهش عملکرد پرسنل، عملکرد این واحدها هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

پدیده گرد‌و‌غبار همچنین هزینه‌های تولید آب مورد نیاز بویلر (دیگ بخار) نیروگاه‌های بخاری که آب مورد نیاز خود را از آب رودخانه‌ها و آب‌های سطحی تامین می‌کنند، افزایش خواهد داد. به‌طور کلی وجود گرد‌و‌غبار در همه بخش‌های تولیدی منجر به افزایش هزینه‌های تولید با توجه به کاهش عملکرد نیروی انسانی و افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری می‌شود.

در بخش کشاورزی گرد‌و‌غبارها بر عملکرد گیاه تاثیر می‌گذارد به طوری که وقتی گرد‌و‌غبار روی درختان می‌نشیند فرآیند فتوسنتز را تحت تاثیر قرار داده و کارآیی گیاه و میزان جذب دی‌اکسیدکربن از اتمسفر را دچار اخلال می‌کند.در حوزه حمل‌و‌نقل می‌توان گفت که با کاهش کیفیت هوا، عملکرد احتراق در سیستم‌های حمل‌و‌نقل کاهش پیدا کرده و علاوه بر افزایش هزینه‌های تصفیه هوای احتراقی، هزینه‌های سوخت نیز افزایش خواهد یافت. هزینه‌های مترتب از افزایش تصادفات و نیز لغو پروازها از دیگر هزینه‌های غیرمستقیمی است که گرد‌و‌غبار بر بخش حمل‌و‌نقل تحمیل می‌کند.  
 
آثار بهداشتی

اگرچه مخاطرات ناشی از ذرات معلق ناشی از گرد‌و‌غبار در مقایسه با ذرات معلق حاصل از سیستم‌های احتراقی پایین تر است، لیکن به دلیل افزایش میزان ذرات معلق زیر 5/ 2 میکرون در سال‌های اخیر در توفان‌های گرد‌و‌غبار از یکسو و نیز افزایش میزان حمل عوامل بیماریزا توسط توفان‌های گرد‌و‌غبار، نمی‌توان پیامدهای بهداشتی ناشی از پدیده گرد‌و‌غبار را نادیده گرفت. 

در خصوص بررسی اثرات تغییر اقلیم بر تولید گرد‌و‌غبار و آشکارسازی وجود رابطه معنی‌داری بین تغییرات اقلیمی و پدیده گرد‌و‌غبار مطالعه دقیقی صورت نگرفته است، لیکن پژوهش‌های صورت گرفته نشان از اثرگذاری تغییرات اقلیمی بر افزایش شدت و حدت گرد‌و‌غبار در منطقه است. در واقع تغییرات اقلیمی در منطقه موجب کاهش بارندگی شده و به تبع آن میزان روان ‌آب حوضه‌های آبریز کاهش پیدا کرده است. از سوی دیگر ازدیاد برداشت از حوضه‌های زیرزمینی رطوبت خاک را کاهش داده و به مرور موجب افزایش تولید ریزگردها و گرد‌و‌غبار شده است. نتایج مدل‌سازی‌های اقلیمی نشان می‌دهد میزان بارش کشور در سال‌های آینده روند نزولی خواهد داشت.
 
آثار اجتماعی 

بر اثر تداوم یا افزایش میزان وقوع گرد‌و‌غبار در استان‌های جنوبی و غربی، در آینده ممکن است سیل مهاجرت از این استان‌ها به سمت پایتخت یا نواحی شمالی کشور صورت گیرد که منجر به بروز آسیب‌های زیست محیطی، اجتماعی و امنیتی در کشور شده و استان‌های جنوبی از سکنه خالی شده و در عوض با فشار بر استفاده از عرصه‌های طبیعی در سایر مناطق روبه‌رو شویم که منجر به تخریب بیشتر منابع طبیعی کشور شود.

کارشناسان معتقدند بر اثر تغییرات اقلیمی و به تبع آن کاهش شدت و الگوی بارش و نیز استفاده بی‌رویه و سوءمدیریت منابع آبی، رطوبت خاک کم شده است و ناخودآگاه پتانسیل تولید ریزگردها و گردوغبار افزایش پیدا کرده است، اگرچه عمده ریزگردها از کشورهای حوزه‌های خلیج‌‌فارس، عراق و عربستان وارد کشور می‌شود ولی پایش‌هایی که در بخش‌های مختلف صورت گرفته است نشان می‌دهد پتانسیل تولید ریزگردها در کشور به خاطر خشکسالی‌های اخیر در حال افزایش است. تغییر اقلیم و خشکسالی‌ها و استحصال بی‌رویه از منابع آبی منجر شده است که روز به روز خط سفره‌های زیرزمینی پایین‌تر رفته و به تبع آن پوشش گیاهی در کشور فقیرتر شده و شکل‌گیری کانون‌های تولید گرد‌و‌غبار داخلی افزایش یابد.

در کوتاه‌مدت و میان‌مدت تنها اقداماتی نظیر کاشت درخت و مالچ‌پاشی برای کاهش کانون‌های تولید گرد‌و‌غبار می‌تواند موثر باشد، اما در بلندمدت باید به فکر استفاده بهینه، منطقی و نگرش‌های بلندمدت در استفاده از منابع آبی، حفظ عرصه‌های جنگلی و پوشش‌های گیاهی کشور و مدیریت پایدار جنگل‌ها و ایجاد تعادل بین برداشت و توان بازتولید منابع طبیعی‌مان باشیم.