عصر ایران- سال‌ها و ماه‌هاست که همه جا صحبت از برنامه هسته‌ای ایران است و در هفته‌های اخیر و پس از توافق نهایی در وین و تعهد دو طرف به اجرای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به اوج رسیده و قرار است فردا 27 مهر1394 و هم‌زمان در ایران و اروپا برچیدن تحریم ها اعلام شود و بعد نوبت به اعلام رسمی اجرای برجام در آمریکا برسد.

به این بهانه و درگرماگرم مباحث سیاسی و برای این که بدانیم دانش هسته‌ای در ایران چه پیشینه‌ای دارد اشاره به سفر فیزیک‌دان مشهور و رییس «آکادمی بررسی چگونگی به کارگیری انرژی اتمی در جنگ جهانی »به تهران در سال 1335 که نزدیک به 60 سال قبل و به دعوت پرفسور حسابی صورت پذیرفت، خالی از لطف نیست.

یاد‌آور می شود: این نوشته نمایه‌ای از پژوهش مفصلی است که آقای «جمشید قسیمی» دست در کار تحقیق و تدوین و انجام آن است و همراه تصاویر به صورت اختصاصی در اختیار «عصر ایران» گذاشته‌اند:

آرتور کمپتون (کامپتون) از برجسته ترین فیزیک‌دانان قرن بیستم - برنده نوبل فیزیک سال 1927 – نامی مشهور و ماندگار در علم فیزیک است چندان که «‌اثر کمپتون‌» به نام او به ثبت رسیده است.

رییس اولین رآکتور اتمی جهان در تهران؛ 60 سال قبل (+ عکس)

فعالیت‌های گسترده پژوهشی این دانشمند آمریکایی در حوزه‌های اپتیک ، هسته‌ای و ذرات بنیادی او را واجد چنان ارزش و اعتبار ویژه‌ای ساخت که بارها مورد تحسین مجامع مختلف علمی جهان قرار گرفت و نقش او را در تأثیرگذاری در رشد و توسعه دانش ستودند.

با این پیشینه جای تعجب نداشت که در سال 1934 به عنوان رییس «‌انجمن فیزیک آمریکا » و در سال 1942 به عنوان رییس «‌انجمن آمریکایی برای پیشرفت علوم » انتخاب شود.

در سال 1941 (‌1320 شمسی‌) وی به عنوان رییس «‌کمیته علمی آکادمی ملی برای ارزیابی و بررسی چگونگی به کارگیری انرژی اتمی در جنگ‌» (‌جنگ جهانی دوم‌) برگزیده شد.

جالب است بدانید که تا آن هنگام ، هنوز به صورت عملی به کارگیری انرژی هسته‌ای امکان‌پذیر نشده بود و حتی برخی از دانشمندان درباره عملیاتی شدن آن شک و تردید داشتند.

در سال 1944 تحقیقات او و استفاده از نتایج همکاری با دانشمندانی مانند فرمی ، ویگنر و دیگران منجر به ساخت راکتور شکافت اورانیوم و راکتورهای تولید پلوتونیوم و غنی‌سازی صنعتی اورانیوم برای اولین بار در جهان شد. ( البته بعدا ارتش آمریکا از پلوتونیوم تولید شده، برای بمباران اتمی ناکازاکی در ژاپن، در سال 1945 استفاده کرد).

با توجه به ریاست وی بر فعالیت های یادشده و به ویژه راه اندازی اولین رآکتور اتمی دنیا ، می‌توان او را اولین رییس یک مجموعه هسته‌ای فعال در جهان معرفی کرد که تجارب بی سابقه ای از این بخش از فعالیت‌های خود کسب کرده بود.

در سال 1326 (1947 میلادی) پروفسور محمود حسابی برای یک انجام یک سری آزمایش پژوهشی به دانشگاه پرینستون رفت و سپس به دانشگاه و مرکز اتمی شیکاگو و در این مرکز بود که با کمپتون از نزدیک آشنا می‌شود.

همین سفر سبب می‌شود که دبازگشت به رییس وقت دانشگاه تهران - دکتر سیاسی - پیشنهاد دهد ایران نیز همگام با معدود کشورهای پیشرفته آن روز جهان، وارد حوزه فیزیک هسته‌ای و ساخت و راه‌اندازی رآکتور اتمی شود . اما به دلیل مشکلات فراوان و خصوصا فقدان منابع مالی کافی و کم توجهی دولت وقت ، این امکان تا چند سال بعد فراهم نمی‌شود.

در سال 1334 میان کشورهای ایران و پاکستان و عراق پیمان سنتو منعقد می شود . بخشی از این پیمان درباره همکاری های صلح‌آمیز هسته‌ای از جمله آموزش ، پژوهش و استفاده از انرژی صلح آمیز هسته‌ای میان این سه کشور است . (‌این نکته اهمیت بسیار دارد که برای آموزش‌های هسته‌ای ، از ایران استادانی مانند دکتر پرنیان پور و دکتر نظامی به عراق و پاکستان اعزام می شوند ).

بر این اساس می‌توان گفت فعالیت‌های هسته ای ایران ابتدا زیر عنوان مرکز سنتو شروع می‌شود و سپس به مرکز اتمی دانشگاه تهران تغییر نام می‌یابد.

پروفسور محمود حسابی به دلیل ارتباطات و همکاری های پژوهشی خود با دانشمندان بزرگ جهان و از جمله آرتور کمپتون او را در سال 1335 به ایران دعوت می‌کند.

آرتور کمپتون این دعوت را می‌پذیرد و در سفر به ایران و در دانشگاه تهران گزارش‌هایی در حوزه های فیزیک ذرات بنیادی ، هسته ای و سازمان اتمی آمریکا ارایه می دهد.

با توجه به این که در آن زمان شمار چنین سازمان هایی در سطح جهان بسیارانگشت شمار بود ، این گزارش ها و انتقال تجارب ، منجر به سازماندهی مرکز اتمی دانشگاه تهران و به طبع آن تهیه یک رآکتور اتمی از آمریکا (رآکتور اتمی دانشگاه تهران در امیرآباد شمالی که هنوز هم فعال است ) می شود و به نظر می رسد توصیه آرتور کمپتون به آمریکایی ها در زمینه همکاری هسته ای و دادن رآکتور به ایران نیز در این مورد قطعا مؤثر بوده است.

«جمشید قسیمی» به «عصر ایران» گفته است: بر آن است به زودی ضمن ارائه تاریخچه ای از فعالیت های اتمی ایران و به ویژه فعالیت های شخص پروفسور حسابی در این زمینه ، در باره این بخش از تاریخ فیزیک اتمی کشور اطلاعات بیشتری در اختیار پژوهش گران و مورخان قرار دهد.