گولن از رهبری مذهبی تا کودتا!

عصر ایران - فتح الله گولن این روزها دو چهره کاملا متضاد دارد. او در رسانه های غربی و خارج از ترکیه یک شخصیت روحانی متنفذ تصویر می شود که پیروان زیادی در سراسر ترکیه و جهان دارد و بنیادی بزرگ تحت عنوان " بنیاد گولن " را اداره می کند. از نظر این رسانه ها گولن یک رهبر روحانی میانه رو قائل به تفکیک اسلام سنتی از سیاست و نیز طرفدار ایده گفت و گوی بین ادیان به ویژه میان اسلام و مسیحیت و یهودیت است.

اما اگر این تصویر را کناری بگذاریم و به رسانه های حامی دولت ترکیه بسنده کنیم ، گولن را رهبر یک "گروه تروریستی" خواهیم یافت که قصد داشته دولت ترکیه را از طریق کودتا سرنگون کند. رسانه های نزدیک به حزب حاکم ترکیه در دو سال و نیم گذشته و همزمان با تشدید اختلافات بین حزب حاکم "عدالت و توسعه" و "جنبش خدمت"، گولن را نخست رهبر توطئه گر یک دولت موازی نفوذی در داخل دولت و پس از کودتای نافرجام اخیر نیز در شکل و شمایل " رهبر یک گروه تروریستی" خطرناک ، تصویر می کنند.

این روزها نام فتح الله گولن بسیار در رسانه های ترکیه و جهان شنیده می شود. مقامات ترکیه پس از کودتای نافرجام اخیر و در طی 3 هفته گذشته روزی نبوده که درباره گولن سخنی نگویند و خواستار استرداد او از آمریکا به ترکیه نشوند.

روز پنج شنبه نیز دادگاهی در استانبول رسما گولن را تحت عنوان پرونده " کودتا علیه دولت ترکیه " تحت تعقیب قرار داد و حکم بازداشت او را صادر کرد. اتهام گولن بر اساس این ادعانامه رهبری کودتای نافرجام اخیر در ترکیه بوده است.

رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه همزمان با اعلام حکم بازداشت  گولن از تداوم مبارزه با او و شبکه پرنفوذ حامیانش در ترکیه سخن گفته است. او حتی گفته این مبارزه فراتر از مرزهای ترکیه خواهد رفت و به تمام موسسات اقتصادی او در سراسر جهان تسری خواهد یافت. اردوغان گفت که تمام منابع در آمدی این " گروه تروریستی" را خشک خواهد کرد.

نام فتح الله گولن در فاصله ای کمتر از 3 سال  در ادبیات رسمی دولت ترکیه از یک رهبر مذهبی به رهبر یک دولت موازی و پس از آن در 3 هفته گذشته به رهبر " یک گروه تروریستی" تغییر یافته است.

اما فتح الله گولن که بسیاری او را یکی از متنفذ ترین رهبران مذهبی ترکیه و حتی جهان اسلام می دانند کیست ؟

زندگی نامه گولن

فتح الله گولن 75 ساله در 27 ژوئن سال 1941 در روستایی به نام " کوروجو " در شهرستان " پاسینلر" در استان ارزروم زاده شد . او فرزند یک خانواده طبقه متوسط بود. پدر او "رامیز گولن" یک امام جماعت بود و مادرش " رفیعه " نیز زن خانه داری بود که کلاس هایی برای آموزش قرآن به زنان دایر می کرد. خانواده گولن یک خانواده پرجمعیت بودند آنها 6 فرزند پسر و دو فرزند دختر بودند.

گولن آموزش قرآن را از 4 سالگی آغاز و در سال نخست موفق می شود کل قرآن را ختم کند. او زبان عربی را نیز از پدرش آموخت. پدر گولن در سال 1949 یعنی زمانی که به امام جماعت مسجدی در روستای "آلوار" انتخاب می شود، مجبور به ترک روستای زادگاه گولن می شود و به همین خاطر در آموزش ابتدایی گولن وقفه ای موقت ایجاد می شود.

فتح الله آموزش ابتدایی را در روستای زادگاهش آغاز کرد اما این آموزش ها به واسطه نقل مکان خانواده به شهر ارزروم به تحصیل در علوم دینی در مدارس اسلامی در ارزروم تغییر یافت. او در سال 1951 و هنگامی که تنها 10 سال داشت موفق می شود حافظ کل قرآن شود.  او پس از مهاجرت خانواده به ارزروم در مدارس علوم دینی در این شهر به تحصیل ادامه داد و نخستین خطبه خود را به عنوان یک واعظ نوجوان در حالی که 14 سال داشت ایراد کرد. او تحصیلات متوسطه خود را از مدرسه مسجد کورشونلو در ارزروم به اتمام رسانید - اسلام گولن اسلام سنی – حنفی است.

او در فاصله سال های 1955 تا 1959 با حضور در مکتب درس " عثمان بکتاش" از او دروس دینی را آموخت و در سال 1959 و پیش از اعزام به خدمت سربازی به مدت 4 سال امام جماعت مسجد " اوچ شرفلی جامی" در شهر "ادیرنه" شد.

فتح الله جوان سپس به منظور انجام خدمت سربازی به آنکارا رفت و دوره آموزش خود را در این شهر گذرانید و برای ادامه خدمت به منطقه " اسکندرون " اعزام شد. پس از پایان دوران خدمت سربازی او در سال 1963 به مدت یک سال  به ارزروم و پیش خانواده اش بازگشت. او در طی این مدت یکی از اعضای فعال انجمن مبارزه با کمونیسم در ارزروم و نیز یکی از اعضای موثر هیات مدیره "درسخانه های" آموزش علوم دینی این شهر شد.

او سپس برای وعظ و امامت جماعت به مسجد " دارالحدیث" در ادیرنه رفت و تا سال 1966 در آن مسجد به کار وعظ و خطابه اشتغال داشت.

هجرت به قلعه لاییک ها

اقامت گولن در شهر ادیرنه تا سال 1966 یعنی تا سن 25 سالگی او ادامه داشت، او در این مدت توانست با الهام گرفتن از اندیشه های "سعید نورسی" – واعظ و عالم اسلامی  و رهبر طریقت موسوم به نور در ترکیه – خود را در سلک و دایره رهروان این عالم مشهور و پرطرفدار جا دهد.
 گولن در طی سال های دهه 1960 یک واعظ در منظومه واعظان و خطیبانی بود که مشروعیت خود را از سعید نورسی ( بدیع الزمان نورسی) می گرفتند. جنبش نور در ترکیه تحت عنوان نام " نورجی " شناخته می شود و از قوی ترین جنبش های اسلامی بود که در دهه های ابتدایی تاسیس جمهوری لاییک ترکیه در برابر موج رو به گسترش و فشار شدید "لاییسیته کمالیستی" دست به مقاومت زده و بر جنبه های اسلام محافظه کار و میانه رو در برابر لاییسیسته تاکید می کرد.

گولن با انتقال به ازمیر در سن 25 سالگی ، امام جماعت مسجد اصلی این شهر را که پایگاه لاییک ها محسوب می شد به دست گرفت. او تا سال 1971 در ازمیر فعالیت داشت و در طی این مدت برای نخستین بار در سال 1968 در قالب به جای آوردن حج عمره به عربستان سفر کرد.
در پی کودتای نظامی سال 1971 قتح الله گولن دستگیر شد. او در 5 می همین سال از سوی دولت نظامی وقت به اتهام عمل بر خلاف اصول لاییسیته جمهوری ترکیه دستگیر شد. او 7 ماه در زندان بود و در 5 نوامبر همان سال از زندان آزاد شد. بعدها دادگاه در رسیدگی به پرونده دستگیری او در سال 1974 حکم به برائت او داد و پرونده اتهامی او مختومه شد.

او سپس در سال های دهه 1970 به کار وعظ و خطابه در شهرهای مختلف آناتولی مرکزی و حوزه دریای اژه ادامه داد. مجله اسلامگرایان ترکیه در فوریه 1979 تحت عنوان " سیزینتی دّرنِئی " انتشار یافت. گولن سرمقاله صفحه اول این مجله را نگاشت و بعدها یکی از نویسندگان ثابت این مجله بود و در صفحات داخلی این مجله مقاله می نوشت.

با کودتای 12 سپتامبر 1980 ( کنان اورن) با توجه به وجود نام گولن در لیست دستگیر شدگان ، او از ازمیر گریخت و مدتی را در شهرهای مختلف آناتولی در خانه دوستان و پیروانش ماند. او پس از کودتا در تاریخ 20 مارس 1981 از سمت واعظی در وزارت دیانت ترکیه استعفا داد.

گولن برای نخستین بار در سال 1986 با حضور در حج تمتع حاجی شد. او از جولای 1988 و با انتشار نخستین شماره فصلنامه " ینی امید " یکی از اعضای شورای سردبیری و سرمقاله نویسان این فصلنامه شد. او سپس در سال 1989 با وجودی که پس از کودتا و در سال 1981 از لیست رسمی وعاظ وزارت دیانت استعفا کرده بود اما به کار واعظی آزاد در شهرهای ازمیز و استانبول ادامه داد.

تنها  سخنرانی های او در 63 جلسه  وعظش در فاصله ژانویه 1989 تا مارس 1990 بعدها در یک مجموعه 3 جلدی تحت عنوان " نور بی نهایت = سونسوز نور " انتشار یافت. گولن تا سال 1992 به کار وعظ ادامه داد.

گولن یک رهبر مذهبی مشهور

فتح الله گولن از سال های ابتدایی دهه 1990 کم کم پا در دنیای مشهوریت گذاشت و به عنوان یک چهره اسلامگرای دارای طرفدار و پیرو نه تنها در سطح داخلی ترکیه بلکه در سطح جهانی شناخته شد.

او در طی سال های این دهه، دیگر تبدیل به یک روحانی متنفذ شده بود که پیروان بسیاری در داخل نهادهای قدرت داشت. مدارس او رو به گسترش بودند و بنیاد گولن که تحت عنوان کلی " جماعت " و با نام های مقطعی " جامعه " و سپس " خدمت " به کار خود ادامه می دادند، تبدیل به بزرگ ترین و ثروتمند ترین بنیادهای اقتصادی در داخل ترکیه و جهان شد.

مدارس تحت سرپرستی بنیاد گولن توانست در نزدیک به هزار شعبه (300 شعبه داخل ترکیه و نزدیک به 700 شعبه در بیش از یکصد کشور جهان) به کار جذب و آموزش نوجوانان از سنین پایین و سپس حمایت از آنها در مقطع تحصیلات تکمیلی و استخدام آنها در نهادهای مهم دولتی ، قضایی ، نظامی و امنیتی شبکه ای بسیار قوی و نیرومند را سامان دهد، به نحوی که در گزارش های مختلفی که طی دهه 1990 از سوی سازمان اطلاعات ترکیه (میت) منتشر می شد بنیاد گولن را یک سازمان در حال نفوذ به نهادهای امنیتی و نظامی و انتظامی تصویر می کرد.

بنیاد گولن بارها در لیست تهدیدات داخلی سازمان میت قرار گرفت و گزارش های محرمانه متعددی – این گزارش ها در سال های اخیر از سوی برخی نویسندگان و روزنامه نگاران ترکیه ای در قالب کتاب منتشر شده است - درباره فعالیت های این سازمان در نهادهای نظامی و امنیتی ترکیه تقدیم به مقامات وقت ترکیه می شد اما این گزارش ها در نهایت نتوانستند مانعی در سر راه بسط نفوذ و گسترش بنیاد گولن در ترکیه ایجاد کنند.

فتح الله گولن در سال های دهه 1990 تبدیل به یک چهره شده بود و به نظر می رسید هیچ نیرویی یارای مقاومت در برابر او را ندارد. او در این سال ها با رهبران و احزاب مختلف ارتباط داشت، از دولت راستگرای "تانسو چیلر" گرفته تا دولت چپگرای بولنت اجویت.

مهاجرت به آمریکا

در نهایت پس از کودتای سفید 28 فوریه 1997 علیه دولت نجم الدین اربکان نخست وزیر فقید و رهبر حزب اسلامگرای رفاه ترکیه، فتح الله گولن که در داخل ترکیه تحت اتهام مبارزه با اصول لاییسیته، از سوی محافل لاییک تحت فشار قرار گرفته بود در ماه مه 1999 به بهانه مراقبت های پزشکی و مداوای بیماری، ترکیه را به مقصد آمریکا ترک کرد و در آمریکا در شهر "سایلورزبورگ " ایالت پنسیلوانیا اقامت کرد. بعد از سفر گولن به ترکیه، در آگوست سال 2000 در ترکیه پرونده ای قضایی علیه او به جریان افتاد. اما این پرونده نیز همانند پرونده پیشین بعدها با اعمال نفوذ حامیانش در دستگاه قضایی ترکیه، مختومه شد.

درباره سفر و در واقع تبعید خودخواسته گولن به آمریکا نظرات مختلفی ابراز می شود. برخی از نویسندگان و تحلیلگران حامی حزب حاکم عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان مدعی اند این سفر با هدف کسب حمایت سازمان سیا از گولن صورت گرفته است. آنها مدعی اند که گولن با هدف رهبری فارغ از پاسخگویی و مسئولیت شبکه پرنفوذ خود در ترکیه و حتی بسیاری از کشورهای جهان، به آمریکا رفته است چون آنجا احساس راحتی می کند و از سوی دیگر می تواند نزدیک دولت آمریکا باشد و در مواقع لازم حمایت های آنها را به دست آورده و با خیال راحت از تعقیب و مراقبت های داخلی با سازمان سیا در ارتباط باشد.

اما عده دیگری معتقدند تنگ تر شدن فضا برای فعالیت اسلامگرایان در ترکیه پس از برکناری نجم الدین اربکان و سرخوردگی بین نیروهای اسلامگرای در آن مقطع سبب ترک ناخواسته ترکیه از سوی گولن  شده است.

عده دیگری نیز می گویند مهم ترین هدف گولن از مهاجرت به آمریکا توسعه شبکه مدارس بنیادش در آمریکای شمالی بوده است.

عده ای از پیروان او نیز می گویند "استاد" نخست به قصد مداوایش به آمریکا رفت اما پس از اینکه چند ماه پس از رفتنش از سوی محاکم قضایی تحت تعقیب قرار گرفت، ترجیح داد به ترکیه بازنگردد.
این در حالی است که برخی منتقدان درباره این ادعا معتقدند، این مهاجرت با این بهانه تنها می توانسته تا نوامبر 2002 موجه باشد و پس از این تاریخ دیگر بهانه ای برای ماندن گولن در آمریکا با بهانه تنگ تر شدن فضای فعالیت نمانده بود؛ چون در نوامبر 2002 و در جریان انتخابات سراسری حزب عدالت و توسعه یک سال پس از تشکیلش توانست یک پیروزی خیره کننده به دست آورد و رجب طیب اردوغان رهبر این حزب موفق شد برای نخستین بار در تاریخ چند دهه اخیر ترکیه یک دولت غیر نظامی تک حزبی و بدون نیاز به ائتلاف تشکیل دهد، آن هم دولتی که جنبش گولن را یک متحد طبیعی در برابر لاییک ها می دید و به حمایت های و نفوذ بالای شبکه مدیران "گولنیست" در نهادهای امنیتی و قضایی نیاز داشت.

ماه عسل "آک پارتی" و "هیزمت"

هم پیمانی بین گولن و اردوغان در سال های ابتدایی تشکیل حکومت حزب عدالت و توسعه بسیار مهم و حیاتی به نظر می رسید. اردوغان و حزب "آک پارتی "، تازه تاسیس و تازه کار به نظر می رسیدند و نیاز داشتند برای مقابله با رقبای متنفذ لاییک به نیروی " جنبش هیزمت " – خدمت - تکیه کنند.

این همپیمانی البته به نفع جنبش خدمت هم بود چون این جنبش نیز می توانست با تکیه بر قدرت دولتی به دست آمده، امتیازهای بی سابقه ای به دست آورد. کسب این امتیازها اخیرا در سخنانی از سوی اردوغان (سخنان او در 3 ژوئیه 2016) مورد اشاره قرار گرفته است. اردوغان اعتراف کرده است تهدید جنبش گولن را دست کم گرفته و در سال های نخست حکومت حزب حاکم عدالت و توسعه هر چه جنبش خدمت و رهبران آن خواسته اند در اختیار آنها قرار داده است.

این اقرار و اعتراف در واقع خود تاییدی بر این نکته است که جنبش گولن پس از سال های دهه 1990 از حالت یک نهضت صرفا مذهبی خارج و تبدیل به یک حزب زیر زمینی سیاسی شده بود. ظاهرا هدف آنها نفوذ به ساختارهای مهم نظامی و امنیتی بوده است.

جنبش گولن در سال های دهه 1970 نخست پایه فعالیت های خود را از مدارس آغاز کرد. تاسیس مدارس و جذب صدها و هزاران دانش آموز از دوره نوجوانی و ارایه  خدمت آموزشی مجانی (بورس) به آنها و در کنار آن تربیت ذهن و افکار آنها برای آینده از مهم ترین و اصلی ترین استراتژی های جنبش گولن محسوب شده و می شود. این مدارس (درسخانه) رفته رفته توسعه یافتند و تعدادشان به صدها مدرسه در سرتاسر ترکیه رسید. علاوه بر مدارس ، بنیادهای خیریه و موسسات دیگری نیز در قالب این جنبش به کسب و کار و فعالیت مشغول بودند.

آنها سپس در سال های  دهه 1980 گامی فراتر نهاده و تلاش برای نفوذ به ساختار نیروهای امنیتی و پلیس را نیز وجه همت خود قرار دادند. در این چارچوب باید نیروهای آموزش دیده و جذب شده در مدارس این جنبش در سرتاسر کشور به صورت شبکه ای خزنده وارد ساختار این نهادها می شدند. البته راه دیگری نیز برای نفوذ به این شبکه ها از طریق وارد کردن نیروهای جوان فارغ التحصیل از مدارس جنبش گولن به آکادمی های پلیس و ارتش بود. شبکه حامی گولن در سال هایی دهه 1980 و 1990 در این بخش از فعالیت های خود نیز موفقیت حاصل کرد. آنها همچنین در سال 1996 بزرگ ترین و پرشمارگان ترین روزنامه سراسری ترکیه (زمان) و شبکه تلویزیونی و بنگاه رسانه ای تحت عنوان " سامان یولو " را نیز راه اندازی کرده و بدین شکل وارد فعالیت های رسانه ای نیز شدند.

قدرت عملیاتی جنبش گولن

با پیروزی حزب حاکم عدالت و توسعه در انتخابات سراسری نوامبر 2002 و تشکیل نخستین دولت اردوغان، نیروهای جنبش خدمت که تا آن زمان به صورت نیمه خفته (نه چندان مخفی و نه بسیار آشکار) در نهادهای مهم امنیتی و انتظامی مستقر شده بودند، قدرت عملیاتی هم یافتند.
حزب حاکم عدالت و توسعه برای تحکیم قدرت خود و مقابله با رقبای لاییک خود در نهادهای مهمی چون ارتش و دستگاه قضایی و نیروهای امنیتی نیاز به حمایت های شبکه حامی گولن داشت و شبکه حامی گولن نیز از قدرت دولتی به چنگ آمده از سوی حزب حاکم عدالت و توسعه برای بسط نفوذ سیاسی و گسترش قدرت اقتصادی خود بهره ها برد.

شبکه گولن در این مرحله با کمک کردن به حزب حاکم ترکیه در اعمال اصلاحاتی بر ضد لاییسیته (از جمله تغییر موادی از قانون اساسی درباره حضور زنان محجبه در دانشگاه ها و سپس در ادارات و نهادهای دولتی و نیز کاستن از دایره اختیارات و نفوذ ارتش و مقاومت در برابر فشارهای دادگاه قانون اساسی) توانست امتیازهای مهمی را به شکل انتصاب مدیران وابسته به خود را در نهادهای مهمی چون دستگاه امنیت ، استانداری ها و نیروهای پلیس ، عملیاتی کند.

این هم پوشانی منافع باعث شد در سال های 2003 تا 2013 حزب حاکم عدالت و توسعه و جنبش خدمت در یک ائتلاف غیر رسمی با یکدیگر همکاری کنند. بر حسب ظاهر رهبران حزب عدالت و توسعه متوجه تهدیدی مهم از جانب نفوذ نیروهای حامی گولن در مهم ترین پست های مدیریتی نبودند.

آغاز اختلافات

این ماه عسل 10 ساله در نهایت با آغاز اختلافات بین حزب حاکم ترکیه و جنبش خدمت و دست گذاشتن حزب حاکم روی مدارس گولن پایان یافت. جنبش حامی گولن که حالا تبدیل به یک کارتل بزرگ اقتصادی و شبکه ای پرنفوذ شده بود، در دسامبر سال 2013 و در پاتکی به حزب حاکم ، با مامور کردن دهها مدیر خود در دستگاه قضایی و پلیس پرونده های فساد اقتصادی برخی از نزدیکان اردوغان و وزرای کابینه او را افشا کرد و همزمان دهها مدیر دولتی را به اتهام فساد دستگیر و روانه بازداشتگاه کرد.

پس از این قدرت نمایی جنبش حامی گولن بود که اردوغان در دو سال و نیم گذشته مساله نفوذ " دولت موازی" در نهادهای حکومتی ترکیه را پیش کشیده و دستور به مبارزه با آنها را داده است.

اوج این کشمکش در نهایت بر اساس ادعای دولت ترکیه، در شامگاه 15 ژوئیه 2016 به شکل انجام یک کودتا خودنمایی کرد. دولت اردوغان بلافاصله پس از سرکوب این کودتای نافرجام فتح الله گولن ساکن آمریکا را مسئول طراحی این کودتا دانست و از دولت آمریکا خواست تا او را برای محاکمه به ترکیه مسترد کند.

با وجودی که هنوز پرده های واقعیت به طور کامل از ابهامات کودتای نافرجام اخیر در ترکیه بالا نرفته و در حالی که هنوز مشخص نیست گولن تا چه میزان در کودتای اخیر در ترکیه نقش و یا دستکم اطلاع  داشته است، اما عده زیادی از مقامات نظامی و امنیتی دستگیر یا اخراج شده پس از کودتا، همگی در یک وجه نقظه اشتراک داشتند و آن هم عضویت در شبکه پیروان و حامیان فتح الله گولن بوده است.

فتح الله گولن البته در برابر اتهامات دولت ترکیه گفته است به هیچ وجه در این کدتای نافرجام نقش نداشته است. او تلویحا دولت اردوغان را به طراحی این " نمایش کودتا" متهم کرده است. او گفته است خود در گذشته از کودتا ضربه خورده و همیشه مدافع دموکراسی و مخالف کودتا بوده است. گولن با این حال این موضوع را که عده ای هوادارانش ممکن است در این کودتا نقش داشته باشند را رد نکرده است.