با یادگارِ اشکانیان چه کرده‌ایم؟

معبد عظیم آناهیتا، دومین بنای بزرگ سنگی ایران است که پتانسیل زیادی برای قرار گرفتن در فهرست جهانی یونسکو دارد. البته حداقل در دوره‌ای که ما زندگی می‌کنیم، فعلا از این عظمت خبری نیست و جز مجموعه‌ای از سنگ‌ها و ستون‌های نصفه و نیمه‌ای از آن که روی تپه‌ کم‌ارتفاع محل باستانی‌اش پخش شده، نمای دیگری به چشم نمی‌آید.

به گزارش ایسنا، با وجود ایجاد اداره‌های مختلف میراث فرهنگی در استان کرمانشاه و سپس شهرهای زیرمجموعه‌تر آن، بویژه شهرستان کنگاور در طول سال‌های گذشته، هنوز نتوانسته‌اند «معبد آناهیتا» را استوار یا قدری بهتر ساماندهی‌ کنند تا شاید به درجه‌ای از شهرت اولین بنای سنگی ایران - تخت‌جمشید -نزدیک شود.

شاید خیلی‌ها تاکنون از این بنای بااهمیت چیزی نشنیده‌ باشند! معبدی بزرگ که گردشگران دیگر مقهور عظمتش نمی‌شوند و از دیدن بنای تاریخی که از دور بیشتر به تلی از نخاله‌های ساختمانی شباهت پیدا کرده، سر شوق نمی‌آیند؛ بنایی که بدست معماران اشکانی و پس از آن ساسانی ساخته شد که قدمتی در حدود هزار سال دارد.

حدود نیم‌قرن یش در تابستان ۱۹۶۸ میلادی (مصادف با ۱۳۴۷ شمسی)، هیئتی برای اولین بار در تپه‌ی ناهیدِ شهرستان کنگاور به کاوش‌های باستان‌شناسی پرداختند تا اطلاعاتی از مساحت بنای تاریخی در آن تپه، تعداد ستون‌ها و ضخامت دیوار ستون‌دار، فواصل آن‌ها از یکدیگر به طور (نه چندان دقیق‌) بدست آورند که با تهیه تعدادی عکس، سند و اشیاء کشف شده، گزارش نسبتا قانع کننده‌ای از آنجا فراهم کرد.

پس از آن سال‌ها و در تمام این مدت، اخباری از تلاش‌ها برای ساماندهی معبد آناهیتا صورت گرفت که نتوانست تغییرات و پیشرفت چندانی را نصیب این مجموعه کند و صراحتا می‌توان گفت وضع این بنای تاریخی در اثر حوادث طبیعی و کوتاهی در ساماندهی آن، بدتر هم شده است. تا جایی که امروز، زمانی که برای بازدید از معبد باستانی به سمت کنگاور در شرق استان کرمانشاه حرکت می‌کنید، باید توقع خود را در بازدید از یک معبد باستانی به پایین‌ترین حد ممکن برسانید تا پس از مواجهه با زمین وسیع و پوشیده از علف‌های خشک، به عنوان معبد، جا نخورید!

اردیبهشت‌ماه ۹۰، «ثریا باباخانی»، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمانشاه از آغاز مرمت بخش‌هایی از معبد آناهیتا ازجمله دیوار ضلع جنوب غربی معبد خبر داد و گفته بود که مرمت بخش‌هایی از معبد آناهیتا با اعتباری حدود ۸۰۰ میلیون ریال آغاز شده است.

در ادامه، علیرضا برشاهی، مدیر وقت پایگاه معبد آناهیتا به ایسنا اعلام کرد باید اعتبار ویژه‌ای به این معبد اختصاص یابد تا یک گروه اجرایی خوب در این‌باره فعالیت و طرح‌های لازم را شناسایی کند.

در آبان‌ماه همان سال، «برشاهی» از تهیه‌ی طرح سامان‌دهی این بنا در آن سال خبر داده بود. طرحی که شامل تهیه‌ی المان ورودی مجموعه، فضای سبز، مبلمان شهری، مسیرهای دسترسی، ایجاد سایت ـ موزه و سرویس‌های بهداشتی می‌شد.

پس از چندی در بهمن‌ماه سال ۹۰ که وقفه‌ای در مرمت بنا ایجاد شد، «حسین راعی»، معاون وقت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان کرمانشاه اظهار کرد که برای ادامه‌ی پروژه‌ی مرمت معبد آناهیتا، در انتظارِ اختصاص اعتبار هستند تا به یک طرح جامع سامان‌دهی برسند؛ طرحی جامع که نیازمند تأمین اعتباری حدود ۱۰۰ میلیون تومان است. در همان زمان، برشاهی مجددا گفته بود که اگر قرار است این محوطه تاریخی به ثبت جهانی برسد، می‌بایست اول ساماندهی‌اش تکمیل شود! ساماندهی‌ که شامل مرمت اثر تاریخی و تملک عرصه‌ی آن باشد.

چهار ماه می‌گذرد تا معبد آناهیتا با استفاده از اعتبار استانی، دور جدید مرمت دیواره‌ی ضلع جنوبی را که از اردیبهشت‌ماه همان آغاز کرده بود ادامه داد. مدیر پایگاه میراث فرهنگی معبد آناهیتا همچنین از استحکام‌بخشی قسمتی از دیواره‌ی سنگی ضلع جنوبی معبد آناهیتا توسط پیمانکاران مرمتی خبر می‌دهد.

نوروز ۹۳ شایعاتی درباره‌ی سرقت از موزه معبد آناهیتا شنیده می‌شود که تا مدت‌ها حرف‌های ضد و نقیض و عدمِ اظهار نظر رسمی در این مورد باعث ادامه پیدا کردن شایعات می‌شود. تا اینکه پس از حدود دو ماه، محمدرضا کارگر، مدیر اداره کل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی سازمان میراث فرهنگی تأیید می‌کند که در تعطیلات نوروز از موزه‌ی کنگاور در کرمانشاه دزدی شده است. اما هیچ‌گاه از جزئیات این سرقت چیزی شفاف اعلام نشد.

اردیبهشت‌ماه ۹۳ اما «علیرضا برشاهی» بار دیگر با گلایه از وضعیت اعتباری این محوطه تاریخی می‌گوید که «برنامه‌های بسیاری در معبد آناهیتا تعریف کرده‌ایم، اما متأسفانه بودجه‌ای برای انجام آن‌ها نداریم. هنوز اعتبارات سال ۹۳ پایگاه میراث فرهنگی آناهیتا به ما ابلاغ نشده است که بتوانیم براساس آن، برنامه‌ریزی کنیم؛ بصورت کلی یک‌سری کارهای استحکام‌بخشی و حفاظتی را برای محوطه‌ی معبد در نظر داریم که برای انجام آن‌ها حداقل به اعتباری حدود پنج‌ میلیارد ریال نیاز است.»

بیش از یک‌سال پس از ماجراها، در شهریورماه ۹۴، شریف خسروی، فرماندار شهرستان کنگاور، در گفتگویی با ایسنا از شروع بازسازی معبد آناهیتا در آن سال خبر می دهد که با خواندن اخبار آن روزها به نظر می‌رسد این کار آن طور که شایسته است انجام نشده است.  او آبان‌ همان سال در همین راستا از بی‌توجهی مسئولان میراث فرهنگی استان گلایه کرده و گفته بود که انتظار ما از مسئولان میراث فرهنگی استان این است که هرچه سریع‌تر کار ساماندهی معبد آناهیتا را آغاز کنند.

علیرضا برشاهی نیز اما سه ماه بعد، به اعتبار مناسب آن سال اشاره کرده و گفته بود که امسال ۱۰ میلیارد ریال اعتبار به این معبد اختصاص داده شده که تاکنون نیمی از این مبلغ تخصیص یافته است. از آنجایی که معبد آناهیتا تاکنون طرح خاصی برای اجرای ساماندهی نداشته، بنابراین بدون داشتن طرح نمی‌توان دست به هیچ گونه اقدام جامعی در این اثر تاریخی ارزشمند زد.

اخطار فرماندار به میراث استان!

اما شریف خسروی، فرماندار شهرستان کنگاور بار دیگر خردادماه امسال، در گفتگو با رسانه‌ها به میراث فرهنگی استان هشدار داده بود که «سال مالی ۹۴ تا روز ۳۱ تیر ماه امسال (۱۳۹۵) به پایان می‌رسد، اگر در مدت باقی مانده اقداماتی که اعلام کرده و به خاطر آن یک میلیارد تومان اعتبار گرفته بودند را انجام ندهند، دیگر اعتباری برای  سال ۹۵ به مسئولان پایگاه معبد آناهیتا نمی‌دهیم.»

البته بعد از این داستان‌ها و در خردادماه، با انتشار گزارش‌هایی از وضع نابسامان معبد آناهیتا، مدیر پایگاه این بنای ثبتِ ملی شده، تغییر کرد و فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی، عنوان‌دار این سمت شد.

براساس گفته‌ خودش، او در اولین اقدام به عنوان رئیس پایگاه، هیات راهبردی معبد آناهیتا را برای اولین‌بار و پس از حدود ۱۰ سال تشکیل داد. هیات راهبردی که متشکل از متخصصانی مانند «سیدمحمد بهشتی»، «مهدی رهبر»، «سید مهدی مجابی»، «احمد کبیری»، «ناصر نوروززاده چگینی»، «علی زمانی‌فرد»، «فرهاد عزیزی زلالی»، « فرهاد نظری»، «جلیل بالایی» و «حسین راعی» است که با حکم معاون میراث فرهنگی در جایگاه مشورتی منصوب شده‌اند.

«۱۰ سال است اقدام جدی برای معبد انجام نشده»

نظری همچنین در این‌باره می‌گوید: نزدیک به ۱۰ سال است برای معبد آناهیتا اقدامی جدی صورت نگرفته است؛ البته در سال‌های اخیر اقداماتی شده که با مبانی علمی مرمت و ساماندهی محوطه‌های تاریخی همخوان نیست. مانند احداث یک سوله‌ در بدو ورودی محوطه‌ی معبد که برای کاربری خدماتی و سرویس بهداشتی در نظر گرفته شده بود. این سازه‌ی از پیش‌ ساخته شده، در عرصه‌ی معبد برپا شده و ارتفاعی بیش از پنج متر دارد؛ این سوله تناسبی با شئون تاریخی و فرهنگی محوطه تاریخی معبد آناهیتا ندارد و احداث آن مغایر با  ضوابط حفاظتی معبد هم است.

او ادامه می‌دهد: البته این به آن معنا نیست که آنجا نیاز به فضای خدماتی ندارد ولی احداث این محل به این صورت، برخورد درستی با فضای تاریخی نیست؛ پیشنهاد هر طرحی در این معبد برای به انجام رسیدن باید به تصویب هیات راهبردی‌اش و یا سازمان میراث فرهنگی رسیده باشد که متأسفانه این اتفاق نیوفتاده و احداث آن‌ها تصمیمی فردی بوده که نیمه‌کاره هم رهایش کرده‌اند.

مدیر پایگاه ملی معبد آناهیتا، همچنین با بیان اینکه «این محوطه تاریخی سال‌هاست در فهرست موقت ثبت جهانی است و هر اقدامی در آنجا باید در قالب برنامه جامع حفاظت و ساماندهی انجام شود»، می‌گوید: این محوطه‌ی تاریخی در ابعاد متفاوت نیازمند بررسی، پژوهش و برنامه‌ریزی است؛ به طور مثال در خصوص نام، کاربری و قدمت این محوطه اختلاف نظرهای بنیادینی وجود دارد. عده‌ای از باستان‌شناسان و پژوهشگران این محوطه را کاخ ناتمام خسروپرویز می‌دانند و عده‌ای دیگر نیز آن را معبد آناهیتا معرفی کرده‌اند.

او در ادامه‌ی بیان مشکلات معبد باستانی آناهیتا بیان می‌کند: واقعیت این است که پژوهش‌های اساسیِ این اثر به پایان نرسیده و باید تکلیف این مسائل روشن شود. علاوه بر این مسائل، نبود سطل زباله، تابلو معرفی، مسیر بازدیدکننده، بروشور معرفی و... از جمله مسائلی هستند که معبد آناهیتا با آن‌ها دست به گریبان است.

شیء نفیسی که پس از دو سال و نیم سرقتش را رسمی کردند!

نظری با بیان اینکه «در این مرحله از کار برنامه‌ای که برای آن‌جا در نظر داریم، چند فاز دارد»، اظهار می‌کند: این محوطه تاریخی بیش از هر چیز و حتی قبل از مرمت و حفاری، نیازمند ساماندهی در دو موضوع است. اول، ساماندهی محوطه‌ی معبد آناهیتا است تا از آن نابسامانی کنونی‌اش خارج شود؛ و مسیری برای گردشگر، تابلوهای معرفی بنا، تجهیزات خدماتی و آسایشی برای مسافران (که آن‌ها را در حد اولیه هم ندارد) ایجاد شود.

وی ادامه می‌دهد: دوم، ساماندهی موزه معبد است که دو سال پیش هم مورد سرقت واقع شد؛ همانطور که این اتفاق رسانه‌ای هم شد، تعدادی از اشیای موزه به همراه یک «پنجه پای مرمرین» از اشیای نفیس موزه از آن محل سرقت شد؛ آن پنجه پای مرمریت که مطالعه‌ی کافی هم بر رویش نشده بود، از اشیایی بود که می‌توانست کلید بسیاری از معماها باشد و اطلاعات بسیار خوبی را از آن محل به ما بدهد. پس از آن سرقت، اشیا را به موزه کرمانشاه منتقل کردیم تا پس از ساماندهی و تجهیز شدن موزه، اشیا بازگردانده شود. در محوطه پایگاه معبد آناهیتا قطعات سنگی متنوعی هست که هریک حکایتی از تاریخ و فرهنگ کنگاور روایت .می‌کند، روایت‌هایی که هیچ کدام تاکنون به صورت جدی مورد پژوهش قرار نگرفته‌اند

«رویکرد آناهیتا کلان‌نگر است»
 
نظری همچنین در بخش دیگری از صحبت‌هایش اضافه می‌کند: برنامه داریم تا اقداماتی در جهت حفاظت از معبد مانند مهار کردن علف‌های هرز که اغلب برای آن‌جا حادثه‌آفرین می‌شود، را به انجام برسانیم. رویکرد پایگاه معبد آناهیتا نیز رویکردی کلان نگر است. قصد ما این است معبد آناهیتا کانون فعالیت‌های منطقه کنگاور شود.

او ادامه می‌دهد: هدف‌مان این است به سایر آثار کنگاور توجه کنیم و برای بررسی، مطالعه، پژوهش، حفاظت و ساماندهی آثار آنجا برنامه داشته باشیم. به طور مثال می‌توان به محوطه تاریخی بسیار مهم و ارزشمند «گودین تپه» اشاره کرد. این محوطه شهرت عام و خاص دارد و بی‌بدیل است اما از اواسط دهه ۵۰ شمسی به بعد کاملاً رها و متروک شده و متأسفانه فاقد حریم مصوب است. نخستین اقدام ما تعیین حریم حفاظتی «گودین تپه» هم است. حدود ۴۰ سال است که انتشار گزارش‌های باستان‌شناسی گودین می‌گذرد اما تا کنون به فارسی منتشر نشده و انتشار این گزارش‌ها در قالب کتاب از برنامه‌های ما است.

وی اضافه می‌کند: کنگاور دارای آثار تاریخی ارزشمندی است که کار چندانی اعم از مطالعه و مرمت و احیاء روی آنها صورت نگرفته است.  سه حمام تاریخی، یک خانه اعیانی قاجاری و مجموعه امامزاده ابراهیم (ع) از دیگر آثار شهر کنگاور است. پل تاریخی کوچه را نیز باید به این آثار افزود. رسیدگی به امور علمی و اجرایی این آثار نیز در برنامه بلندمدت پایگاه معبد آناهیتا قرار می‌گیرد.

هنگام بازدید از آناهیتای دو هزار ساله، شوکه نشوید!

شهر کنگاور در شرقی‌ترین قسمت استان کرمانشاه و غرب همدان قرار دارد و معبد آناهیتا معروف‌ترین اثر تاریخی این شهر به حساب می‌آید. هرچند که برای پیدا کردن این اثر معروف‌، ممکن است دچار سردرگمی هم بشوید. در شهر تابلوهای مناسبی جهت رسیدن به محوطه تاریخی وجود ندارد و از آنجا که معبد به زمین نشسته و دیگر ارتفاعی ندارد، به نظر می‌آید لابلای خانه‌های کوتاه و بلند این شهر کوهستانی حبس شده باشد. اندکی که در شهر جلو می‌روید بطور اتفاقی محوطه‌ای را به چشم‌تان می‌خورد که اندکی بالاتر از سطح زمین با نرده‌هایی از شهر جدا شده است و بعد از آن تابلوی ورودی را خواهید دید. خوب درست است؛ به دومین بنای سنگی بزرگ ایران خوش آمدید!

 بلیت می‌خرید و از کنار سرویس بهداشتی و حجمی از موزاییک‌های چیده شده می‌گذرید. تابلوی سبز کوچکی محل شروع بازدید را -بدون اینکه مسیری مشخص باشد- نشان می‌دهد. نگهبانی که در ورودی نشسته است، می‌گوید که "موزاییک‌ها برای بهبود شرایط اتاقک سرویس بهداشتی است و ارتباطی با مرمت بنا ندارد".

در جای جای علفزار زرد رنگ که در پای تپه‌ی بزرگ معبد گسترده شده، ستون‌ها و پله‌های سنگی معبد دیده می‌شود که هرچه به مقر سابق الهه‌ی باستانی نزدیک شوید، حجم‌های سنگی بیشتر می‌شوند. در قسمت‌هایی از زمین لکه‌های سیاهی وجود دارد که باقیمانده‌ی آتش‌سوزی خردادماه است. البته آتش‌سوزی به سنگ‌ها آسیبی نرسانده و فقط اطراف آن‌ها سیاه مانده است.

برای رسیدن به بالای تپه و مقر سابق خدایان، باید از باقیمانده‌ی پله‌های معبد که ترک‌های بسیاری هم دارد بالا رفت. تمامی سنگ‌های مجموعه، توسط اولین هیات کاوش در سال‌ها پیش شماره‌گذاری شده‌اند و البته خیلی بیشتر از این شماره‌ها، نمایی زشت از وندالیسم و اسم‌های نوشته شده روی سنگ‌های تاریخی توی ذوق می‌زند. از بالای تپه، شهری پیداست که دورتادور محوطه باستانی را احاطه کرده است. حجم نابسامانی آنقدر زیاد است که کسی نمی‌تواند بازسازی شده‌ی آن‌جا را حتا برای خود تصور کند؛ تصور معبدی باستانی که شاید زمانی با معبد «آتنا»ی یونانی هم برابری می‌کرده است.