کاسترو دیکتاتور بود یا قهرمان؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- روزنامه های تهران درباره مرگ فیدل کاسترو رهبر کوبا از همان تیترهایی استفاده کرده اند که پیش بینی می شد: «آخرین چریک کلاسیک، آخرین رفیق، خداحافظ قهرمان، بدون فرمانده» و مانند اینها.

اما آیا واقعا فیدل فقید آخرین چریک کلاسیک بود و این زمین و زمانه پُرآشوب در متن و بطن خود هیچ چریک کلاسیک دیگری را نمی تواند بپروراند؟

روزگاری فرانسیس فوکویاما نظریه «پایان تاریخ» را ارایه داد تا بگوید از این پس تنها شاهد شقوق محتلف دموکراسی یا لیبرال دموکراسی هستیم ولی جنگ های بعدی و خصوصا ظهور فرقه ای چون داعش در خاورمیانه در قرن 21 نشان داد با قاطعیت نمی توان درباره «آخرین» ها حکم صادر کرد چرا که هزار باده ناخورده در رگ این تاک است.

کسانی که از واژه «خداحافظ» استفاده کرده اند نیز می دانند فیدل خداناباور بود و تا لحظه آخر به متافیزیک اعتقاد نداشت و دوستی جمهوری اسلامی با او نباید این ذهنیت را ایجاد کند که خداباور شده بود هر چند که مذهب ستیز هم نبود و به این خاطر همواره با واتیکان و پاپ های مختلف رابطه خوبی داشت.

درباره قهرمان بودن فیدل نیز طبعا دو دیدگاه وجود دارد. جدای دلواپس های وطنی که صرف آمریکاستیزی را به منزله قهرمانی می دانند و مثل چپ های اول انقلاب کاستروستایی می کنند فیدل در نگاه بسیاری دیگر نیز قهرمان است و در همان حال منتقدان می پرسند: قهرمان یا دیکتاتور؟

و آیا قهرمان می تواند دیکتاتور باشد یا دیکتاتور می تواند قهرمان باشد و یا اطلاق صفت دیکتاتور به آدمی با مختصات و مشخصات فیدل کاسترو اخلاقی نیست چرا که در سوگ هیچ دیکتاتوری مردمان اشک نمی ریزند و دست کم بخشی از مردم سوگوار نمی شوند حال آن که هیچ کس نمی تواند انکار کند فیدل محبوبیت داشت. راز این معما البته این است که اگر هم کاسترو را ذیل عنوان دیکتاتور تعریف کنیم « دیکتاتور انقلابی» به حساب می آمد که از دیکتاتورهای دیگر تفکیک می شد.

هر قدر هم به خاطر باور به اصول دموکراسی منتقد فیدل کاسترو باشیم انکار نمی توان کرد که کاسترو به جای ریخت و پاش و ساخت جامعه ویترینی مهم ترین اولویت حکومت خود را تأمین نیازهای اولیه و در رأس آنها اصلاح نطام بهداشتی و آموزشی کوبا قرار داد. آموزش رایگان را تا سطوح عالی گسترش داد و کار را به جایی رساند که کودکانی که نمی توانستند مدرسه بروند از معلم سر خانه برخوردار شدند.

 

در موفقیت نظام خدمات بهداشتی و درمانی کوبا همین بس که به الگویی جهانی بدل شده است. بنا به آمار سازمان بهداشت جهانی در میانه دهه دوم سده بیست ویکم شاخص امید زندگی در کوبا برای مردان 77 سال و برای زنان 80 سال ثبت شده در حالی که میانگین جهانی این عدد 68 است.

کاسترو می گفت نظام بهداشتی و درمانی غرب به این خاطر وابسته به درمان است که منافع کمپانی های بزرگ و چند ملیتی دارو به خطر نیفتد و به این سبب تمام تلاش خود را صرف آن کرد که نظام بهداشتی و درمانی مبتنی بر پیش گیری باشد و توجه به گسترش ورزش هم در این راستا ارزیابی می شد.حتی در برخی کشورهای اسکاندیناوی نیز درمان کامل رایگان تا جایی که خدمات دندان‌پزشکی را هم شامل شود محقق نشده است و از این منظر هم کوبا یک الگوی موفق به حساب می آمد.

با فروپاشی اتحاد شوروی و از 1990 به بعد البته کوبا دچار مشکلات جدی شد ولی از پا نیفتاد و همین که دوام آورد و به سرنوشت بسیاری از کشورهای اقمار اتحاد شوروی مبتلا نشد نشان داد که داستان کوبا از اروپای شرقی جدا بوده و حزب کمونیست کوبا و رهبری فیدل کاسترو را نمی توان مانند حکومت های کمونیستی بلوک شرق سابق دانست.

یادمان باشد کوبای کاسترو روزی 4 میلیون بشکه نفت صادر نمی کرد تا هر حفره ای را پر کند. با قدری نیشکر و اندکی توریسم این کشور را تا اینجا رساند.

یک بار روزنامه نگار سرشناس ایرانی نوشت: « یاسرعرفات و فیدل کاسترو دو رهبر مردمی و در عین حال متکی به حمایت های اتحاد شوروی بودند و  این امپراتوری و بلوک شرق که فروپاشید اولی لباس خود را عوض نکرد اما عقاید و افکار خود را تغییر داد و دومی بعد از فروپاشی یونیفورم سبز خود را عوض کرد و کت و شلوار پوشید و کراوات بست اما عقایدش را تغییر نداد.»

وقتی درباره کوبا قضاوت می کنیم یادمان باشد با درآمدهای بسیار کم به این موفقیت ها دست یافت و در 26 سال گذشته کمک های پیشین شوروی نیز به خاطر پایان این حکومت دیگر وجود نداشته است.

فیدل کاسترو از نظریه انقلاب مستمر دفاع می کرد و به همین خاطر پس از پیروزی انقلاب با این تصور که انقلاب ادامه دارد به برخی شیوه ها ادامه داد در حالی که اقتضای انقلابی گری تخریب است و براندازی و اقتضای حکومت داری ساختن و دیپلماسی و علت جدا شدن ارنستو چه گوارا و ترک منصب و وزارت همین بود که نمی خواست به یک مدیر تکنوکرات تبدیل شود و رهسپار بولیوی شد تا انقلابی دیگر را در آمریکای لاتین سامان دهد و ناکام ماند و جان بر سر آن بگذاشت.

در خرداد 1380 فیدل کاسترو به تهران آمد و نشریه ای تیتر زد: 20 سال دیر آمدی فیدل! یعنی اگر اوایل جمهوری اسلامی آمده بود که هنوز مارکسیسم دچار افول نشده بود و اندیشه چپ در ایران نیز هواخواهان بسیار داشت چه بسا همچون ستاره های سینما و موسیقی پاپ مورد استقبال قرار می گرفت. 15 سال بعد اما آن تب و تاب فرو نشسته بود و در ایران میزبان او رییس جمهوری بود که دیگر مانند دوران جوانی گرایش های ضد آمریکایی نداشت و بیشتر از مدارا سخن می گفت.

15 سال پس از آن فیدل کاسترو در حالی درگذشت که قدرت را پیش از این به برادرش رائول واگذار کرده بود.

اگر فیدل کاسترو را رهبری به غایت دوست داشتنی و مردمی بدانیم می توانیم بپرسیم چرا دخترش و خیلی های دیگر ترجیح دادند کوچ کنند و سرزمین مادری را ترک کنند؟ چرا انتخابات آزاد برگزار نکرد و چرا پس از دهه ها قدرت به برادرش رسید؟ اگر او را دیکتاتور بدانیم آنگاه می توانیم پرسید آیا واقعا با دیکتاتورهای غیر مردمی که تنها در پی ثروت اندوزی اند و کمترین پایگاه اجتماعی ندارند قابل قیاس بود؟

پاسخ این تناقض درباره کاسترو را هنگامی درمی یابیم که سخنی از مهندس بازرگان را به یاد آوریم که می گفت مشکل انقلاب ها از آنجایی شروع می شود که انقلابیون گمان می برند می توانند روش های تخریبی و نفی گرانه پیش از پیروزی را در دوران استقرار ساختار جدید نیز ادامه دهند.

فیدل کاسترو از این دست آدم ها بود. این که با همان لباس ادامه داد یعنی انگار نه انگار ساختار تازه ای بنا شده و اصرار داشت به خود و دیگران بقبولاند زمانه عوض نشده و چنان که گفته شد پس از فروپاشی شوروی تنها لباس خود را تغییر داد و روش و افکار خود را نه.

فیدل کاسترو تازه درگذشته اما می توان گفت عمر سیاسی او همان روزی که قدرت را به برادرش سپرد تمام شد یا روزی که رائول اقلی از مالکیت را به رسمیت شناخت یا روزی که سفارت آمریکا در هاوانا در همین نوروز 95 افتتاح شد. شاید هم قبل تر و با هر معیار فیدل انقلابی از فیدل حاکم تصویر مناسب تری بر جای می گذارد.

تصور کنیم او نیز مانند نلسون ماندلا در اوج با قدرت وداع کرده بود. آن گاه امروز دیگر نیازی به طرح این پرسش نبود که کاسترو دیکتاتور بود یا قهرمان؟