چشم انداز 1404 شمسی چگونه تهیه و ابلاغ شد/ چشم انداز 1404 ایران عقب تر از چشم انداز 2023 ترکیه/

عصر ایران؛ یوسف ناصری- طبق برنامه بلند مدت و 20 ساله ای که در اوایل دهه 80 ابلاغ شده، ایران در سال 1404 شمسی(2025 میلادی) از لحاظ اقتصادی، علمی و فناوری، باید بین همه کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه، جایگاه اول و نخست را کسب کند.

از سال 1384 به بعد که سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران اجرایی شده، بیش از 12 سال گذشته و کمتر از 8 سال به پایان اجرای این سند توسعه ای باقی مانده است. عصر ایران با دکتر حمیدرضا برادران شرکا در خصوص میزان تحقق اهداف اقتصادی چشم انداز 1404 ایران گفت و گو کرد.  

حمیدرضا برادران شرکا، دکترای اقتصاد از دانشگاه فلوریدای آمریکا دارد. او استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بوده و در سال های 1380 تا 1384 معاون سازمان مدیریت و برنامه و سپس رئیس این سازمان بوده است. گفت و گوی ما با دکتر برادران شرکا را می خوانید.


*شما از سال 1380 معاون اقتصادی سازمان مدیریت و برنامه ریزی بودید و از اردیبهشت 1383 رئیس این سازمان شدید. سند چشم انداز 20 ساله کشور از سال 1384 اجرا شد و پیش از اجرا هم مراحل تهیه و تدوین را گذرانده بود.
فرآیندی که طی شد تا این سند چشم انداز تهیه و نهایی شود به چه صورت بود؟

-ما بعد از مسافرتی که از مالزی با آقای خاتمی رئیس جمهور وقت، به ایران برگشتیم چشم انداز 20 ساله را تهیه کردیم. چشم انداز 2020 مالزی، خیلی در آن کشور مطرح بود. در جلساتی هم ما حضور پیدا کردیم و وضعیت اجرای چشم انداز 2020 مالزی را برای ما توضیح دادند.
ما به این فکر افتادیم که خوب است برای کشور ایران هم یک چشم انداز 20 ساله را تهیه کنیم.

مطالعاتی در درون سازمان مدیریت و برنامه ریزی صورت گرفت. موسسه برنامه ریزی که وابسته به سازمان بود و ریاست آن به عهده مرحوم آقای دکتر عظیمی بود، چند گروه مطالعاتی از محققین و دانشگاهیان تشکیل داد. مقدمات تهیه سند چشم انداز فراهم شد و متن پیش نویس را به دولت بردیم.

دولت هم تصویب کرد. در همان زمان متوجه شدیم که کارهایی هم در مجمع تشخیص مصلحت نظام در زمینه تهیه سند چشم انداز انجام شده است. در جلسه ای هم در آنجا شرکت کردیم و بعضی از اعضای مجمع حضور داشتند.

ما که توضیح دادیم، گفتند چون بعدا باید این سند به امضای رهبری برسد و به مجمع بیاید و به تصویب برسد، خوب است که ما یک همکاری مشترک داشته باشیم. لذا مجموعه مطالعات و پیش نویس سند چشم انداز، در برخی جلسات مجمع تشخیص مصلحت نظام مطرح شد.
در ابتدا در یکی از کمیسیون های مجمع مطرح شد و بعد به جلسات مجمع رفت. بعد هم اصلاحاتی در آن انجام شد و شد آنچه که به نام سند چشم انداز، رهبری به دولت ابلاغ کردند و دولت هم به دستگاه ها و سازمان ها ابلاغ کرد.

*بر چه مبنا متن چشم انداز 20 ساله به مجلس ارسال نشد که به تصویب مجلس برسد و شکل قانونی و الزام آور به خودش بگیرد؟

-در مطالعاتی که ما داشتیم به این نتیجه رسیدیم سند چشم انداز، سندی نیست که به تصویب قانونگذار برسد. یعنی نیازی به این که این سند، قانونی شود نیست. چون اساسا چشم انداز، اهداف آرمانی کشور را تعیین می کند و می گویند خوب است که در تحقق اهداف آرمانی، اجماع مسئولان و مردم وجود داشته باشد.

شاید یکی از نقایص این بود که ما نتوانستیم به این سند چشم انداز، جنبه اجرایی بدهیم. بالاخره باید در جایی کارهایی انجام شود که اهداف چشم انداز را محقق کنیم. شاید یکی از ایرادات این بود که ما اجماعی در مردم به وجود نیاوردیم.

در خصوص سند 2020 مالزی باید بگویم که در مالزی برچسب درست کرده بودند و این برچسب چشم انداز 2020 مالزی را در داخل تاکسی ها نصب کرده بودند. در مغازه ها و هر جا که می رفتیم برچسب و آرم چشم انداز وجود داشت. هر جا می رفتیم مردم و مسئولان، همه راجع به این سند صحبت می کردند و درباره موفقیت هایی که در راستای محقق کردن اهداف بود بحث می کردند.

حالت اجماع بین مردم  مالزی به وجود آمده بود و بر سر اجرای چشم انداز 2020 توافق داشتند. در همه جا، سند چشم انداز مطرح بود. همه به این نتیجه رسیده بودند که راه موفقیت کشورشان، در موفق شدن اهداف سند چشم انداز است.

دولت آقای احمدی نژاد، برای تحقق سند چشم انداز 20 ساله به طور جدی تلاش نکرد. ما باید یک سازمانی می داشتیم و این سازمان دائما به طور همزمان، مطالعات مربوط به سند چشم انداز را انجام می داد. این کاری است که الان کویت انجام می دهد، ترکیه انجام می دهد و عربستان هم انجام می دهد.

مالزی هم این کار را انجام داده بود. سازمان متولی که مسائل و اهداف مربوط به سند چشم انداز را پیگیری کند، متاسفانه به وجود نیامد. الان هم هنوز وجود ندارد.

*دولت دوم اصلاحات تا مرداد 1384 فعالیت کرد. از اواسط مرداد 1384 دولت اول آقای احمدی نژاد تشکیل شد. ماه های اول سال 1384 فضای انتخابات بود و در فضای انتخاباتی معمولا حالتی سُستی و صبر و انتظار در نهادها و وزارتخانه ها به وجود می آید. بعد هم تا دولت جدید تشکیل بشود و تثبیت شود وقت می برد.

با توجه به این که اجرای سند چشم انداز از روز اول سال 1384 بود این وضعیت سُستی و فترت، تاثیر منفی گذاشت در اجرای سند در ماه های اولیه شروع آن؟

-نه والله. اتفاقا برعکس بود. می دانید زمانی که سند چشم انداز ابلاغ شد، همزمان شد با تدوین برنامه چهارم پنج ساله توسعه. کاری که ما کردیم این بود که تمام اهداف اساسی سند چشم انداز 20 ساله را به عنوان محورهای برنامه چهار توسعه آوردیم.

اگر الان سند قانونی برنامه چهارم توسعه را ببینید، می بینید که برنامه چهارم 12 فصل دارد. عناوین این فصل ها از اهداف سند چشم انداز، برگرفته شده. بعد ما در برنامه سعی کردیم به تمام اینها، جنبه اجرایی و عملیاتی بدهیم.

حتی برای بعضی از بندهای برنامه چهارم توسعه، باید آئین نامه اجرایی تدوین می کردیم. آئین نامه اجرایی را هم تدوین کردیم. بعد وقتی خواستیم بودجه سالیانه را تدوین کنیم، باز فصل هایی داشت که عناوین آن با فصل های برنامه چهارم توسعه که برگرفته از سند چشم انداز بود، هماهنگی داشت.



در آن پنج ماهی که ابتدای سال 1384 بود و ماه های آخر دولت دوم آقای خاتمی بود، دولت به مراتب از سال های قبل، فعال تر بود. شاید یک مقدار باور کردنی نباشد ولی بالاخره مجموعه مصوبات دولت وجود دارد و کارهایی که در زمینه موفق شدن سند چشم انداز و برنامه چهارم توسعه و بودجه سال 1384 انجام شد، گواه این است که دولت به شدت فعال بود.

علتش هم این بود که مجموعه دولت و مسئولان، ایمان داشتند به این که ما باید در کشور، یک سند بلند مدتی داشته باشیم که راهنمای همه مسئولان و کشور شود و هدفگذاری شود و برای تحقق آن اهداف تلاش شود.

این ایمان وجود داشت ولی متاسفانه وقتی دولت آقای احمدی نژاد مستقر شد اصلا اعتقادی به برنامه چهارم و سند چشم انداز 20 ساله نداشتند. خودشان هم بارها اعلام کردند.
در حقیقت از شهریور سال 1384 بود که امور مربوط به سند چشم انداز و برنامه چهارم توسعه متوقف شد. قبل از آن خیلی پویا و فعال رفتار شد. گواه این قضیه اسناد و مدارک و صورتجلسه هایی است که در دولت ثبت شده.

*در سند چشم انداز 20 ساله تاکید شده بر دستیابی جمهوری اسلامی ایران به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری. در جزئیات موضوع اقتصادی گفته شده که رشد پر شتاب و مستمر اقتصادی و افزایش درآمد سرانه. چنین نکاتی در سند چشم انداز ایران مطرح شده ولی هیچ شاخص و عدد و رقمی مطرح نشده.
اگر مقایسه کنیم در چشم انداز 2023 ترکیه به طور مشخص گفته شده تولید ناخالص داخلی ترکیه در سال 2023 به 2000 میلیارد دلار برسد یا صادرات به 500 میلیارد دلار برسد یا درآمد سرانه هر فرد ترکیه ای 25 هزار دلار در سال شود.
هدفگذاری کلی فقط تحت عنوان ملاحظات در سند چشم انداز آمده و گفته شده که شاخص های کلان مثل نرخ سرمایه گذاری و تولید ناخالص داخلی بعدا در قالب برنامه های پنج سال درج شود. چرا در سند چشم انداز 1404 ایران هدفگذاری به طور دقیق و با عدد و رقم نیامده است؟

- ما وقتی داشتیم این سند را تهیه می کردیم گروه های مطالعاتی در درون و بیرون سازمان مدیریت و برنامه ریزی تشکیل شد. یکی از کارهایی که این گروه های انجام داده بود تعیین همین شاخص های کلان برای محقق شدن اهداف سند چشم انداز بود.

برای مثال نرخ رشد اقتصادی 8 درصد جزو اسناد پشتیبانی بود. این اسناد به اجرا شدن سند می تواند کمک کند. نرخ 8 درصد در آنجا آمد که بعدا در برنامه پنج ساله توسعه، همیشه این رشد 8 درصد تکرار شده است.

یا نرخ رشد سرمایه گذاری 12 درصد در سال در آن اسناد آمده است. ما اتفاقا در همان زمان سه سناریو تدوین کردیم. دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام، یکی از آن سناریوها را پذیرفتند که آن سناریو، مبنای هدف های کمّی برنامه چهار توسعه قرار گرفت.

ما در برنامه چهارم توسعه و در مقدمه آن، تقریبا اهداف کمّی سه برنامه پنج ساله بعدی را هم نوشتیم. یعنی به شاخص ها اشاره شد. این اطلاعاتی که ترکیه یا عربستان مطرح می کنند در ادامه کار سند چشم اندازشان بوده است. این نقص ما بود که کارها ادامه پیدا نکرد.

ما باید در ادامه کار، یک نهاد را ایجاد می کردیم که به طور مرتب در زمینه محقق شدن اهدافف مطالعه کند.

*سه سناریویی که در نظر گرفته اند چه بودند؟

-ما سه سناریوی رشد اقتصادی شتابان، رشد اقتصادی متوسط و رشد اقتصادی کم را در نظر گرفتیم. برای هر کدام از این سناریوها گفتیم که نرخ رشد اقتصادی و نرخ سرمایه گذاری چقدر باشد.

محاسبات انجام شد که رشد سرمایه گذاری چقدر باشد و مصرف چقدر باشد و مثلا چقدر مالیات گرفته شود و وابستگی به درآمد نفت چگونه باشد. در هر کدام از آن سناریوها، جدول هایی را تهیه کرده بودیم. اینها را ارائه کردیم و سناریوی رشد اقتصادی 8 درصد پذیرفته شد. یعنی بقیه شاخص ها باید متناسب با این نرخ رشد 8 درصد تعیین می شد.

*یعنی سناریوی رشد شتابان تایید شد که اجرا شود؟

-از رشد اقتصادی 12 درصد هم صحبت می شد که ما بیاییم مثلا رشد 12 درصد را هدف قرار بدهیم. بعضی از دوستان پیشنهاد رشد اقتصادی 12 درصد در سال را دادند. رشد کم هم 5 درصد یا 5 درصد بود.

اما بین آن سه سناریو، در دولت و مجمع تشخیص مصلحت درباره نرخ رشد 8 درصد به اجماع رسیدند.


*پس در نهایت سناریوی با نرخ رشد متوسط قطعی شده؟

-بله. تقریبا متوسط بود. رشد شتابان 12 درصد بود.

*ترکیه به چه علت در سند چشم انداز 2023 دقیقا مطرح کردند که صادرات به 500 میلیارد دلار برسد و تولید ناخالص به 2 هزار میلیارد دلار برسد ولی ایران به صورت کمّی و عدد، این کار را در سند چشم انداز 1404 انجام نداده است؟

-هر سندی که بررسی کنید ضمائمی دارد. سند چشم انداز کشورها در حد یک پاراگراف یا چند پاراگراف باشد و بیشتر نیست. اما در کنار این سند، ضمائمی وجود دارد و اسنادی وجود دارد که حمایت می کنند چگونگی رسیدن به اهداف را.

*در ترکیه چرا به بیان کیفی اکتفا نکرده و عدد و رقم در چشم اندازشان آورده اند؟

-من اتفاقا با کمک دوستان در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت، چشم انداز 4 کشور اسلامی را بررسی کردیم.

*ولی عدد و رقم هایی مثل 500 میلیارد دلار صادرات در سند چشم انداز ترکیه وجود دارد.

-در ضمائم وجود دارد. در خود سند نیامده است. ما هم آن ضمائم در مورد سند چشم انداز ایران داریم. ما سه جلد کتاب داشتیم که آن سه جلد کتاب، اسناد ضمیمه چشم انداز بود. همان کتاب ها که در دولت آقای احمدی نژاد گفتند خمیرشان کنید. در حقیقت آن سه جلد کتاب، ضمیمه سند چشم انداز 20 ساله بود.

*آقای احمدی نژاد در زمان ریاست جمهوری به طور علنی اعلام می کردند که چشم انداز را قبول دارد و حتی می گفتند زودتر، اهداف سند چشم انداز را محقق کرده اند ولی برنامه پنج ساله چهارم توسعه که اولین برنامه در قالب چشم انداز 20 ساله بود را قبول نداشت. چرا چنین وضعی به وجود آمده بود؟

-این سوال را باید از ایشان بپرسید. در خاطرم هست که در ابتدای اجرای این برنامه گفتند که ما منابع لازم را برای محقق شدن این قضیه نداریم. در همان زمان در یک مصاحبه گفتم خیلی خوب اگر ما منابع لازم را نداریم به هر میزان که منابع داریم، اهداف را محقق کنیم باز هم خوب است.

گفتم هدفگذاری های آرمانی، مفهومش این نیست که ما حتما باید به ان هدف ها برسیم. جهت گیری ها مهم است. در همان مصاحبه گفتم که جهت گیری ها باید به این سمت باشد. چون ما می خواهیم کشور را به یک رشد مستمر و پایدار برسانیم و محیط زیست مان حفظ شود.

جالب این است که در سال بعد، قیمت نفت بالای 100 دلار رفت و درآمد نفتی کشورمان افزایش پیدا کرد. در آن حالت ما دیگر نه تنها از نظر منابع کمبود نداشتیم بلکه منابع مازاد داشتیم.

به همین دلیل من یک مصاحبه دیگر انجام دادم و گفتم حالا که قیمت نفت افزایش پیدا کرده است ما الان منابع سرشاری داریم که مشکل کمبود منابع برای اجرای سند چشم انداز را نداریم. متاسفانه در زمان افزایش درآمد هم کوتاهی اتفاق افتاد.

*برنامه پنج ساله چهارم توسعه در سال های 1384 تا 1388 اجرا شد و رشد اقتصادی باید در سال 8 درصد می شد. آقای حسین قضاوی معاون اقتصادی بانک مرکزی در سال 1389 نرخ رشد اقتصادی سال 1387 را نیم درصد اعلام کردند.
با تاخیر زیاد در اسفند 1390 نرخ رشد اقتصادی سال 1387 را به طور رسمی هشت دهم درصد اعلام کردند.
این که رشد اقتصادی در سال 87 تا این حد پایین بوده و به سمت صفر حرکت کرده است علامت مهمی بوده که نشان می داده ممکن است اهداف سند چشم انداز 20 ساله در صورت تداوم این وضعیت محقق نشود؟

-من چند روز قبل مقاله ای از آقای دکتر مسعود نیلی می خواندم که در کنفرانس اقتصاد ایران در سال 1393 ارائه شده بود. مقالات آن کنفرانس در 4 جلد کتاب منتشر شده است.

در آنجا آقای دکتر نیلی بررسی کرده است که پایین بودن نرخ رشد اقتصادی ایران، چه مقدارش مربوط به تحریم ها بوده و چه مقدارش ناشی از عدم مدیریت صحیح در کشور بوده است. سهم تحریم ها بالا نبوده است.

*در سال 1387 تحریم های به اصطلاح فلج کننده علیه ما اعمال نشده بود. کشورهای دیگر در سال 1390 بود که اصطلاح تحریم فلج کننده را به کار می بردند و می خواستند فروش نفت ایران را به صفر برسانند و به باور خودشان، می خواستند منبع درآمدی دولت را بخشکانند.
نرخ رشد نیم درصدی در سال 1387 فاصله زیادی با هدف 8 درصدی داشته است.

- مشکل ما در آن زمان، دقیقا بحث مدیریت بوده است. ما باید یک روز به این باور برسیم که ما از نظر پتانسیل های رشد و پیشرفت و  توسعه در کشور، در وضعیت مطلوبی هستیم. اگر نمی توانیم پیشرفت کنیم، مشکل در جای دیگری است.

مشکل در این است که ما مدیریت مان، غلط است. ما یک مدیریت توسعه ای در کشورمان نداریم. یک مدیریت آینده نگر، نداریم. بهره وری ما پایین است. کارآیی ما در سطح پایینی است. از تجربیات مفید دنیا استفاده نمی کنیم. تکنولوژی های جدید را به کار نمی گیریم.

ما از دانش مدیریت دنیا بهره مند نمی شویم. مشاورین خوبی را به کار نمی گیریم. از مشاوره افراد موثر در خارج از کشور بهره مند نمی شویم. اقتصاد ایران، پتانسیل های لازم را برای رشد و توسعه دارد. اگر توسعه یافته نشده است، مشکل مدیریتی و برنامه ریزی و سازمانی دارد.

سازمان های اداری ما متعلق به 50 سال یا 60 سال پیش است. نوآوری در این سازمان ها کمتر می بینیم. الان عصر دیجیتال است. ما هم به ظاهر تعداد زیادی کامپیوتر خریده ایم. اما چقدر سیستم ما، سیستم دیجیتال شده؟ ما هنوز خیلی عقب هستیم.

ما هنوز سیستم مان، یک سیستم بین المللی نیست. ما اقتصادمان، بین المللی نیست. ما نمی توانیم در سیستم بین المللی حضور داشته باشیم. همه این نقص ها را داریم. ما باید یک روز بنشینیم کلاه خودمان را قاضی کنیم و کمبودهای خودمان را مشخص کنیم و سعی کنیم در یک زمان معقول و منطقی، این کمبودها را برطرف کنیم. ما در این زمینه غفلت کرده ایم.

*چشم انداز 1404 از سال 1384 شروع شده است و در پایان سال 1403 شمسی، اجرای این سند به پایان می رسد. دو سوم از زمان 20 سال در سند چشم انداز 20 ساله کشور گذشته است. شما می گویید یک روز بنشینیم و بررسی کنیم.

-برای این که ننشسته ایم. الان شما نمی توانید یک گزارش تخصصی خوب پیدا کنید که جمعی از کارشناسان میزان تحقق اهداف سند چشم انداز را بررسی کرده باشند. دو سال است که در مصاحبه های مختلف می گویم که در دنیا هر زمان به مشکلی برمی خورند «کمیته کاری» تشکیل می دهند.

ما در کشور باید یک کمیته کاری تشکیل بدهیم و جمعی از کارشناسان و از دولت و از دانشگاه و از بخش خصوصی و بخش عمومی، بنشینند و در یک قالب درست برای شش ماه یا یک سال، مطالعه ای جدی انجام بدهند و این کمبودها و نقص ها را مشخص کنند. همان کمیته کاری باید راه حل ارائه کند.

*افق سند چشم انداز ایران، سال 1404 شمسی است یا 2025 میلادی. طبق سند چشم انداز، ایران باید در بین کشورهای آسیای میانه و قفقاز و خاورمیانه رتبه اول اقتصادی، علمی و فناوری را کسب کند. الان آمارهایی وجود دارد. بر اساس آمار صندوق بین المللی پول در سال 2016 تولید ناخالص داخلی ترکیه 755 میلیارد دلار بوده و عربستان 637 میلیارد دلار.
ترکیه و عربستان در تولید ناخالص رتبه های 18 و 20 دنیا را کسب کرده اند و ایران با 412 میلیارد دلار رتبه 27 در جهان را به خود اختصاص داده است.
تحلیل شما از این وضعیت چگونه است و آیا هنوز امید وجود دارد که به جایگاه اول در منطقه برسیم یا فاصله ما با این جایگاه زیاد شده؟

-من فکر می کنم خیلی بعید است که برسیم. واقعیت این است که آنها جلو رفته اند و ما حرکت نکرده ایم.

در همان سال های تهیه سند چشم انداز، شکاف بین ایران و همین دو کشور ترکیه و عربستان که رقیب ما بودند، کمتر بود ولی الان شکاف به مراتب، بیش تر از آن زمان شده. به نظر من بعید است که به این هدف برسیم.

*ترکیه آیا رقیب جدی هست از لحاظ تولیداتی که دارد یا عربستان هم جدی هست؟

-هر دو کشور، رقیب جدی ما هستند. اخیرا عربستان، یک برنامه ریزی جدیدی را انجام داده است. موسسه بین المللی مک کینزی برای عربستان مطالعاتی را انجام داده و عربستان در خیلی از کارهای قبلی خودش تجدید نظر کرده است. عربستان سرعت رشد و توسعه اش را نسبت به گذشته شتابان تر می کند.

*عربستان چشم انداز 2025 داشت ولی الان چشم انداز 2030 را برای سال 2030 تهیه کرده اند.

-چشم انداز 2030 اهداف بلند پروازانه تری نسبت به گذشته دارد. به صورت جدی با استفاده از منابع و نیروهای داخلی و خارجی در آن راستا حرکت می کنند. من تصورم این است که حتی شکاف ما با این کشورها، بیش تر از گذشته خواهد شد.

*امارات در سال 2016 رتبه 31 را به دست آورده و با 375 میلیارد دلار. مصر هم رتبه 31 دنیا را کسب کرده با 330 میلیارد دلار. به نظر شما رقبای بعد از ما چه وضعیتی دارند؟

-حالا اگر واقعا آن طور که در خصوص برنامه های اقتصادی دولت دوازدهم گفته شده است شاید از کشورهایی مثل امارات و مصر عقب تر نمانیم. قرار شده برنامه های اقتصادی دولت آقای روحانی را برای من بفرستند و مطالعه کنم. شاید امارات و مصر برای ما رقیب جدی نباشند.

اما موفقیت در این زمینه، مستلزم یک تلاش جدی است. تلاش جدی شبانه روزی. در دوران قدیم می گفتند وقت طلا است ولی الان می گویند مهمتر از طلا است. ما زمان را هدر می دهیم. الان ما باید به طور شبانه روزی تلاش کنیم و باید واقعا همه مردم و نه فقط دولت و قوه قضائیه بلکه باید همه مردم به طور جدی تلاش کنند.

این مستلزم این است که سکاندار این کشتی، افرادی شوند که به این امر اعتقاد داشته باشند و تلاش کنند. من اعتقاد دارم می شود مردم را در این  مسیر قرار داد ولی این موضوع نیاز به یک برنامه ریزی و هدفگذاری و تلاش مضاعف دارد.