عصر ایران؛ یوسف ناصری- جمعیت کشور ما به بیش از 80 میلیون نفر رسیده است و کارشناسان حوزه آب و محیط زیست از وقوع خشکسالی های مستمر در کشور خبر می دهند.

در این میان طرح های مختلفی برای تامین منابع آبی برای مصرف شُرب مطرح شده و مطرح می شود از جمله تامین آب از طریق «آب ژرف» و دستکاه های «آب شیرین کُن». از آنجا که موضوع کم آبی، به یکی از مسائل و چالش های کشور تبدیل شده است، قصد داریم با کارشناسان حوزه آب در مورد روش های مختلف تامین آب گفت و گو کنیم.

گفت و گوی پیش رو با دکتر مسعود مُرسلی درباره وضعیت آب مناطق مختلف کشور و هزینه های تامین آب شُرب از طریق دستگاه های آب شیرین کن است.

مسعود مرسلی در حوزه آب دکترا دارد و مشاور امور آب رئیس سازمان زمین شناسی کشور است. گفت و گوی ما را با این کارشناس حوزه آب، با محوریت تامین آب از طریق تاسیسات آب شیرین کن می خوانید.
***

*در سال های اخیر اعلام شده که مناطقی که در عرض های جغرافیایی 30 تا 60 درجه قرار دارند درگیر مشکل خشکالی ادامه دار خواهند شد و مناطقی خالی از سکنه خواهد شد. با توجه به این که ایران نسبت به خط استوا بین عرض های جغرافیایی 25 تا 39 درجه شمالی قرار دارد، آیا موضوع خشکسالی می تواند بخش عمده ای از کشور ما را درگیر کند؟

-نمی شود گفت دقیقا از این طول و عرض به آن طرف دچار خشکسالی می شود. صحبت هایی مطرح است ولی واقعا اثبات نشده. چیزی که هست این است که نه فقط در ایران بلکه در کل دنیا، هم ارتفاعی مهاجرت داریم و هم به سمت شمال.

یعنی هر چه زمان می گذرد و در همه کشورها هم همین طور است. تقریبا به طور میانگین مهاجرت به سمت شمال و به سمت ارتفاع وجود دارد.

در ایران با توجه به این که کم آبی و مشکلات دیگر وجود دارد این وضع را داریم. نمی توانیم بگوییم بخالی از سکنه خواهد شد ولی شاید یک توزیع جمعیتی ناهمگون تری در سال های آتی داشته باشیم.

*الان به طور مشخص کدام مناطق ایران، از لحاظ کاهش برف و باران دچار مشکل جدی شده اند؟

-کویر مرکزی ما یعنی آن حوضه آبریز کویر مرکزی که شهرهایی مثل اصفهان، یزد و کرمان داخل آن هستند، الان مشکلات زیادی دارند.

به اضافه جنوب شرق کشورمان یعنی سیستان و بلوچستان، بیش ترین مشکلات و بیش ترین کمبودها را دارند. طبیعی هم هست و مشکلات این مناطق، خیلی بیش تر است.

*قسمت شمالی ایران یعنی استان های مازندران و گیلان، میزان بارش بیش از 600 میلی متر در سال را دارد و از نظر شرایط آب و هوایی، مرطوب محسوب می شود. چهار منطقهدیگر یعنی فراخشک، خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب هم در کشورمان داریم.
به غیر از مناطق مرطوب ایران، وضعیت بقیه مناطق کشورمان چگونه است و مثلا شهرها و روستاهایی که در حوزه رشته کوه زاگرس یا دامنه جنوبی رشته کوه البرز قرار دارند چه وضعی دارند؟

-درست است که بارندگی ها در سال گذشته، یک مقدار کم شد ولی به طور کلی ایران از اول همین طور بوده است. در منطقه ای مثل تهران که در دامنه جنوبی البرز، از اول هم بارندگی همین مقدار بوده است.

میزان بارندگی آن در حد 220 یا 230 میلی متر در سال بوده و همین هست و خواهد بود. یعنی این قضیه، مشکل جدیدی نیست. اما جمعیت در این نوع مناطق، زیاد شده و مصرف آب افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل الان خودش را بیش تر، نشان می دهد.

*شهرهایی که در محدوده رشته کوه زاگرس هستند به خاطر بارندگی و برف زیادی که دارند مشکل جدی از لحاظ تامین آب ندارند؟

-این طور نیست که مشکلی نخواهند داشت. همین الان در شمال کشور یعنی در استان های گیلان و مازندران، در تامین آب شُرب مشکل داریم. مشکل خواهند داشت ولی مشکلات شان کمتر خواهد بود.

تقریبا بالای 90 درصد مصرف آب ما مربوط به بخش کشاورزی است. حدود 6 یا 7 درصد برای شُرب است. مشکل اصلی ما مصرف آب بخش کشاورزی است ولی برای آب شُرب که اصلی ترین مصرف است، حدود 300 شهر در کشور، دچار تنش آبی است و مشکلات جدی آبی برای فصل تابستان داریم.

*در ارتباط با مناطقی از استان های شمالی کشور که از دستگاه های آب شیرین کُن استفاده می کنند هیچ آب شیرینی در آن مناطق وجود دارد؟

-در قسمت های شمالی کشور که خیلی کم از آب شیرین کُن استفاده می کنند. عمده آب شیرین کُن های ما در جنوب کشور هستند یعنی در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان. در آنجا یک روالی است و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس هم، همین کار را انجام می دهند و از آب شیرین کُن استفاده می کنند.

*در خصوص این که گفته شده عرض های جغرافیایی بین 30 تا 60 درجه کره زمین دچار مشکل خشکسالی می شوند، به هر حال ایران دورتر از خط استوا قرار دارد. کشورهایی که به خط استوا نزدیک تر هستند و در عرض های جغرافیایی پایین تر از 30 درجه قرار دارند مشکل خاصی نخواهند داشت؟

-در محدود خط استوا، بارندگی زیادی وجود دارد. در کشورهای آمریکای لاتین که در خط استوا هستند بارندگی به چند متر در سال می رسد. در حالی که ما در ایران، سالیانه 230 میلی متر بارندگی داریم.

در عرض های جغرافیایی خیلی بالا که مثلا حاشیه اروپا می شود دوباره در آنجا بارندگی زیاد است.

اما بین آنها که باند کویری است و شامل شمال آفریقا و بخش هایی از خاورمیانه می شود، این مناطق است که مشکل دارد. در ایران از جنوب به سمت شمال، بارندگی به طور کلی بیش تر می شود.

*کشورهایی مثل عربستان یا امارات از طریق دستگاه های آب شیرین کن، آب زیادی را شیرین می کنند. در سال های اخیر اعلام شده که میزان تولید آب شیرین ایران از طریق آب شیرین کُن 450 هزار متر مکعب در روز است.
اگر محاسبه کنیم و به فرض به هر فرد 100 لیتر یا 5 گالن 20 لیتری آب داده شود می توان در شبانه روز به 5 میلیون و 500 هزار نفر یا تعداد 5 گالن 20 لیتری آب رساند. به چه علت ایران بر حوزه توسعه تاسیسات آب شیرین کن تاکید نداشته است؟

-دلیل اول این است که در ایران، گزینه های دیگری هست. بالاخره یک آب زیرزمینی هست و رودخانه هایی وجود دارد. کشوری مثل امارات یا عربستان یا قطر که این کار را انجام می دهند، گزینه دیگری ندارند. هر چند در ایران این منابع، رو به افول هستند و کاهش پیدا می کنند.

عامل بعدی، بحث هزینه ها است. به ازای هر متر مکعب، تقریبا یک دلار هزینه آب شیرین کُن است. الان در ایران قیمت آب به ازای هر متر مکعب حدود 300 تا 400 تومان بین مردم توزیع می شود.

اگر قرار باشد ما یک دلار هزینه کنیم و 300 تومان یا 400 تومان بگیریم، خیلی هزینه بَر می شود. کشورهایی جنوبی خلیج فارس به خاطر نفتی که دارند و دست و بال شان بازتر است، این را به جان خریده اند و این کار را انجام می دهند.

*این که با کامیون های تانکر آب، الان آب را به مناطق بدون آب و دچار خشکسالی کشورمان منتقل می کنند، آیا راه مناسبی است و ارزان تر از روش آب شیرین کن است؟

-خیر. همه اینها راهکارهای موقتی و یک جوری حل کردن موقت بحران است. این کار، نه توجیه اقتصادی دارد، نه توجیه استراتژیک و نه توجیه اجتماعی. چرا که هر مساله ای ممکن است این آب رسانی را قطع کند و آن وقت مشکلات جدی اجتماعی پیش بیاید.
ما مجبوریم به طور موقت این طور آب برسانیم وگرنه این کار، یک کار بسیار غلط و اشتباه است و هیچ توجیهی ندارد.

*کشوری مثل عراق در سال 2014 با شرکت هیتاچی ژاپن یک قرارداد بست با ارزش 240 میلیون دلار که آب خروجی رود فرات را شیرین کنند.
الان وضعیت تکنولوژی های حوزه آب شیرین کُن چگونه است و آیا با پیشرفت تکنولوژی، ارزان شدن استفاده از این نوع تکنولوژی های محقق شده است؟

-با پیشرفت تکنولوژی، قیمت تمام شده آب شیرین کن، روز به روز پایین تر می آید. آن موقع که نرخ دلار 2 هزار تومان بود قیمت تمام شده تقریبا 7 هزار تومان بود. یعنی تقریبا 3 دلار برای هر متر مکعب باید هزینه می شد ولی الان کمتر از یک دلار است.

همین طور قیمت تمام شده در اینده، ارزان تر خواهد شد. چون روش ها و فناوری های جدیدتر می آید و قیمت تمام شده را پایین می آورند.

اما درباره آب شیرین کن، یک مطلب خیلی مهم را باید در نظر بگیریم. آب شیرین کن برای ایران، فقط در همان محدوده های جنوبی و شمالی کشور، توجبه دارد. به دلیل این که هزینه های انتقال این آب زیاد است.

ما اگر می خواهیم برای اصفهان، کرمان و زاهدان آب ببریم، باید آن را انتقال بدهیم. شاید دو یا سه برابر قیمت تمام شده شیرین کردن آب، هزینه انتقال آب خواهیم داشت. انتقال آب نیاز به پمپاژ دارد.

*در آبان سال 1395 آقای باستی معاون عمرانی استانداری بوشهر، هزینه 45 میلیارد تومانی را برای تهیه هر آب شیرین کن مطرح کرده بود. الان هر مجموعه تاسیساتی همین مقدار هزینه دارد یا احیانا خیلی بیش از آن رقم خواهد شد؟

-بستگی به این دارد که چه مقدار شوری آب را کاهش بدهیم. اگر در حد شُرب بخواهیم شوری آن را پایین بیاوریم خیلی گران می شود ولی یک وقت هست که شوری آب را شدیدا کاهش نمی دهیم و بعد با آب شیرین زیرزمینی ادغام می کنند و به داخل شبکه های آب می فرستند. همچنین باید ببینیم در چه حجمی می خواهیم این کار را انجام بدهیم.

*در زمینه انتقال آب، عربستان آب شیرین شده را از سواحل خود به شهر ریاض انتقال می دهد. ریاض در ارتفاع 600 متری از سطح دریا قرار دارد. یزد در ارتفاع 1200 متری از سطح دریا قرار دارد و کرمان در ارتفاع 1700 متری.
در ارتفاع 1200 متری یا 1700 متری از سطح دریا قرار داشتن، چه مقدار هزینه برای انتقال آب ایجاد می کند؟

-برای یزد و کرمان عددهایی که محاسبه شده بالای 10 هزار تومان در هر متر مکعب است. چون که پمپاژ آب باید باید انجام شود و آن هم برق می خواهد.

یک هزینه مربوط به ساخت خط لوله انتقال آب است. یک هزینه هم مربوط به هزینه های بهره برداری است. چون باید برقی باشد که آب را پمپاژ کند.

هزینه انتقال آب از دریا تا اصفهان، شاید به حدود 15 هزار تومان برسد. عددی که برای انتقال آب به مشهد مطرح می شود یعنی از دریای عمان تا مشهد برود با توجه به فاصله و ارتفاع، بالای 15 هزار تومان قیمت تمام شده هر متر مکعب آب است.

*این که برخی صنایع ایران پیشگام شده اند برای آب شیرین کردن از دریا، واقعا برای این صنایع سودآور هست که بخواهند که این هزینه 10 هزار تومان برای هر متر مکعب آب را تحمل کنند؟

-ما سه تا صنایع معدنی بزرگ در کویر مرکزی ایران داریم. یکی از آنها گُل گهر کرمان[آهن و فولاد] است. یکی دیگر چادرملو است و همچنین مس سرچشمه. این سه شرکت، یک کنسرسیوم تشکیل داده اند که آب را از خلیج فارس و حول و حوش بندرعباس برای خودشان بیاورند.

قیمت های تمام شده هم بالای 10 هزار تومان برای هر متر مکعب است. این صنایع، به نوعی چاره دیگری ندارند. با توجه به نیاز بالای آب، توجیه پذیر می کند.

صنعت، هزینه هایی را که برای تامین آب می کند، جبران می کند. برای مثال فولاد یا آهنی که تولید می کند در نهایت قیمت تمام شده اش بالا می رود و محصول خودشان را با قیمت بالاتر می فروشند.

اما برای مصارف دیگر مثل شُرب و کشاورزی، تامین آب از این طریق، توجیه ندارد. البته توجیه زیست محیطی آن بماند که قابل بحث است.

*در سال های گذشته انتقال آب از خلیج فارس مطرح بوده و مقامات مختلف، پیگیری این موضوع هستند. دریای عمان به اقیانوس وصل است و شوری آب دریای عمان کمتر از خلیج فارس است. چرا از ابتدا نرفته اند به سمت این که از دریای عمان استفاده کنند و شیرین کردن آب را در آنجا عملی کنند؟

-دو طرح بزرگ انتقال آب از دریا به ایران وجود دارد. یک طرح، همین طرح انتقال آب از خلیج فارس به این سه معدن در کویر مرکزی ایران است. یک طرح هم معروف به طرح کریدور شرقی است که قرار است آب از دریای عمان به استان های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی بیاید.

طرح کریدور شرقی قرار است سه استان شرقی را با آب شیرین کن و انتقال آب، تحت پوشش خود قرار بدهد. با این حال خود آب شیرین کردن، مشکلات زیست محیطی خیلی زیادی دارد.

*آبی که با این مقدار هزینه شیرین می شود و انتقال داده می شود دولت باید یارانه بدهد برای مصارف خانگی؟

-برای آب شُرب، دولت مجبور است که یارانه بدهد. یکی از دلایلی که خیلی مایل به این کار نیست ولی بالاجبار دارد این کار را انجام می دهد این است که در آینده باید یارانه بدهد.

البته همین الان هم دولت یارانه آب می دهد. چون اگر هزینه تمام شده هر متر مکعب آب هزار تومان است، الان دولت آن را 400 تومان می فروشد. چون هزینه شیرین کردن آب و انتقال آن، خیلی زیاد است مجبور است یارانه های خیلی بیش تری بدهد. با این حال مشترکین یعنی مردم عادی، باید قیمت خیلی بالاتری را پرداخت کنند.

*با توجه به این که مقدار شوری آب دریای عمان، کمتر از آب خلیج فارس است و شیرین کردن آبی که کمتر شور است هزینه کمتری دارد، چرا در ابتدا سراغ استفاده از آب خلیج فارس رفته اند؟

-ما باید هزینه انتقال آب را در نظر بگیریم. ما اگر بخواهیم آب را از خلیج فارس به زاهدان و بیرجند ببریم قیمت تمام شده، دو برابر می شود. بر این اساس مجبوریم نزدیک ترین منبع را انتخاب کنیم. درست است که پایین بودن شوری مهم است ولی انتقال و هزینه های برق و هزینه های پمپاژ، خیلی مهمتر است.

*شهر کرمان از لحاظ جغرافیایی دقیقا در نواحی شمال تنگه هرمز قرار دارد و شهر یزد در شمال جزیره کیش در خلیج فارس. اصفهان هم در شمال محدوده میانی خلیج فارس قرار گرفته است.

-برای کرمان، یزد و اصفهان، تقریبا از همان تنگه هرمز مکان یابی شده که آب انتقال پیدا کند.

*کشورهای عربستان و امارات از آب خلیج فارس برای شیرین کردن آن استفاده می کنند. آب شیرین کردن، پساب و نمکی دارد که دوباره باید به دریا تزریق شود. آیا به خاطر استفاده مکرر از آب خلیج فارس، این کار باعث می شود که هزینه بالاتر برود؟

-آن شوری آب، بحث های زیست محیطی را پیش می آورد ولی آن پساب را در جایی پایین تر خالی می کنند.

*در حال حاضر آب خلیج فارس شورتر از آب دریای عمان است. پسابی که حاصل از آب شیرین کردن آب است و به آب خلیج فارس اضافه می شود، آیا همین کار هزینه بیش تری را برای شیرین کردن آب ایجاد می کند؟

-من فکر نمی کنم خیلی تاثیر بگذارد. شاید مثلا در حد 2 یا 3 درصد تاثیرگذار باشد. این مساله ای نیست که ما نگران هزینه آن باشیم.

*دقیقا محاسبه شده که شیرین کردن و انتقال هر متر مکعب آب برای خراسان جنوبی و خراسان رضوی 15 هزار تومان هزینه دارد؟

-مراجع گوناگون از 7 هزار تومان مطرح کرده اند تا 30 هزار تومان. رقمی که کارشناسی هست حدود 15 هزار تومان و یک مقدار بیش تر است. مثلا تا 17 هزار تومان، عددی است که به نظر می آید درست باشد.

*در هفته های اخیر بارندگی های زیادی را شاهد بودیم. آیا از لحاظ آب و هوایی و شرایط اقلیمی، تغییر و تحولی رخ داده و این بارندگی ها چشم انداز مثبت تری ایجاد کرد یا همچنان کشور ما از لحاظ کاهش بارندگی و تهدید خشک شدن، هنوز وجود دارد؟

-ما نباید تصور کنیم که اگر مثلا یک هفته یا دو هفته باران می آید دیگر مشکلات آب کمتر شده. وقتی در مقیاس های بزرگتر نگاه کنیم، در نهایت میانگین بارندگی ایران 240 میلی متر در سال است. به طور کلی، یک مقدار روند بارشی، رو به کاهش است.

*در سال های اخیر 450 هزار متر مکعب در شبانه روز آب شیرین می شده و اگر فرض کنیم به هر نفر 100 لیتر برسد به 5 میلیون نفر آب می رسیده. مصوب شده در انتهای برنامه ششم توسعه، مقدار شیرین کردن آب باید به یک میلیون متر مکعب در شبانه روز برسد.
سال پایانی برنامه ششم توسعه، سال 1400 است. فرضا با مبنای هر 100 لیتر برای هر فرد و با آن هدف برنامه ششم توسعه، آیا فقط 10 میلیون نفر از جمعیت کشور ما درگیر مشکل کم آبی است؟

-خیر. جمعیتی که درگیر این مشکل است خیلی بالاتر از این رقم است. شاید نیمی از کشور ما این مشکل را دارد.

*به اعتقاد شما باید به اجرای پروژه های آب شیرین کردن توجه جدی تری شود و بیش از یک میلیون لیتر در شبانه روز آب شیرین شود؟

-بله. در بحث آب شیرین کن، کشور ما یک مقدار دیر راه افتاد. حتما و حتما باید در سال های آینده، در این زمینه سرعت خودمان را زیاد کنیم. البته در دو، سه سال گذشته، خیلی سرعت ما زیاد شده ولی باز کم است و خیلی عقب هستیم. اما این کارها زمان بَر و بودجه بَر است.

*گفته شده بود شیرین کردن آب برای مناطقی مثل شهرهای جنوبی استان فارس، صرفه اقتصادی دارد و نه بالاتر.

-بله. بخش های شمالی تر در ارتفاعات هستند و وارد پهنه زاگرس می شود. هر چه به مناطق شمالی تر کشور برویم، توجیه پذیری انتقال آب پایین می آید و هزینه های خیلی زیادتر می شود.

نیمی از کشور به منابع جدید آبی دارند. این منابع جدید می تواند چیزهای مختلفی باشد. یکی از آنها آب شیرین کن است.

*در سال 1395 گفته شده مقدار 450 هزار متر مکعب در شبانه روز آب شیرین می شود. هدفگذاری هم شده که به یک میلیون لیتر در شبانه روز برسد. این که نیمی از جمعیت کشور می گویید در واقع چند ده میلیون به افراد نیازمند اضافه می شود.
این منابع جدید که شما می گویید آیا واردات آب شیرین را هم در نظر دارید؟

-من شخصا با واردات آب موافق نیستم. منابع جدید، بحث هایی مثل الگوی مصرف است. ما الان 92 درصد آب کشور را در بخش کشاورزی مصرف می کنیم.

ما اگر 10 درصد کشاورزی را تغییر آبیاری بدهیم و از آبیاری قطره ای استفاده کنیم می توانیم آن 10 درصد آب را آزاد کنیم. از این آب آزاد شده می توانیم به عنوان آب شُرب استفاده کنیم یعنی به نوعی تغییر کاربری آب.

*پس شما احتمالا به موثر بودن تصفیه فاضلاب هم اعتقاد دارید و این که پساب تصفیه شده برای کشاورزی مجددا استفاده شود؟

-بحث پساب و تصفیه کردن پساب و انتقال آن برای کشاورزی و آب شیرین و خوبی که به طور مستقیم در بخش کشاورزی استفاده می شد، برای مصرف شُرب بیاوریم. جا به جا کردن و تغییر کاربری آب، خودش به عنوان یک منبع آب جدید مورد توجه باشد.

شاید خیلی از شهرهای جنوبی ایران، پتانسیل آب شیزین کن را دارند ولی این به آن معنا نیست که آنها نباید تغییر کاربری بدهند و دنبال اصلاح الگوی مصرف نباشند. آنها هم باید الگوی مصرف را اصلاح کنند ولی آنها شانسی دارند و پتانسیلی به اسم آب شیرین کن برای آنها وجود دارد.