محمود مشهودی

گِرگِیعان نام آیینی اصیل رایج بین مردم خوزستان، هرمزگان، بوشهر و همچنین کشورهای ساحلی خلیج فارس است.

این مراسم توسط کودکان عمدتاً در شب نیمه ی ماه مبارک رمضان انجام می شود، که با خواندن اشعار آهنگین به همراه به هم زدن دو قطعه سنگ با ریتمی خاص، به درب خانه ها رفته و از صاحبان منازل درخواست عیدی ( به مناسبت میلاد امام حسن (ع)) و شیرینی می کنند که بعد از دریافت عیدی یا شیرینی های محلی در نهایت برای اهالی خانه از خداوند طلب رزق و سلامتی می کنند.

این مراسم سال 1395 توسط مجموعه فرهنگی "گرگیعان خوزستان" به عنوان میراث معنوی ناملموس به ثبت ملی رسیده است.

گرگیعان در اصل گویش محلی کلمه "قرقیعان" در خوزستان، کویت و عربستان است همانطور که در بغداد به آن "ماجینه یا ماجینه" در بحرین "قرقاعون"، در قطر "قرنقعوه" ، عمان "قرنقشوه" و امارات متحده عربی هم "حق‌اللیله" گفته می شود.

برخی از زبان شناسان معتقدند که این کلمه از «قرع الباب» به معنای "کوبیدن درب" گرفته شده‌است و عده ای دیگر نیز ریشه "قرقیعان" را از کلمه «قرّةالعین» که به معنای نور "چشم" است و از آن جا که گفته می شود مراسم گرگیعان مصادف با تولد امام حسن(ع) و خوشحالی حضرت محمد(ص) برای تولد اولین نوه‌اش میباشد ،مردم برای عرض تبریک به امام علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) «قرة عین! قرة عین!» گویان به درب منزل‌شان می‌رفتند.

بر اساس نظریاتی می توان گفت مراسم گرگیعان قدیمی ترین و اصیل ترین ترانه ی کودکان در مکاتب موسیقی عرب با قدمت 14 قرن می باشد.

در بیشتر مناطق عربی خوزستان کودکان با پوشیدن لباس های محلی دست به دست درشب پانزدهم رمضان به خیابان ها می آیند و به درب خانه ها رفته و برای اهل خانه با ترانه ای ریتمیک و آهنگین از خداوند طلب رزق و روزی می کنند ،و صاحب خانه به آن کودکان شیرینی و عیدی می دهد.

نمونه ای از این سروده ها در اهواز:
گرگیعان وگرگیعان هااا هااا
الله یعطیکم رضعان هااا هااا
اجینه و اجینه، حل الکیس و انطینا
نمونه ای از شعر گرگیعان در خرمشهر:
گرگشون و گرگشون
الله أیخلی زغیرون
زغیرون علی الطینه
یسگی بساتینه
یوم الحسن عینه

مردم در استان های بوشهر و هرمزگان نیز این آیین دیرینه را "گِرگِشو" (گره گشو یا گره گشا) می نامند و هر ساله در بسیاری از شهرستان ها این مراسم را برگذار می کنند. کودکان کنگانی هنگام کوبیدن درب منازل دو کلمه ی عربی و فارسی ِعَطینی گِرگِشو ( گرگشو بده) را به زبان می آورند اما کودکان بندر دیلمی با شعار دادن (گرگیشو گرگیشو . سی فردشو دکله بشو) شیرینی و عیدیشان را دریافت می کنند ،سپس برای تشکر از سخاوتمندی صاحبخانه همگی جمله ی (خونه گچی، پر همه چی) را همراه با دست زدن تکرار می کنند.

همچنین هر منزلی که سهل انگاری کند و هدیه ای به کودکان ندهد با این شعر (خونه گدا، هیچیش ندا) مواجه می شود.

شعر گرگیعان

خلاصه گویی و محاوره ای بودن از ویژگی های شعر کودکان است. این شعرها در قالب ترانه های ریتمیک و آهنگ دار، دارای جذابیت زیادی برای کودکان بوده و باعث می شود کودکان به آنها بارها و بارها گوش دهند.

شعرهای کودکانه ، خیلی بهتر از عبارات سخت یا جملات خسته کننده، می‌توانند نکات آموزشی را برای کودکان شرح دهند. نمونه های از این ترانه ها در فرهنگ فارسی: ترانه "اتل متل توتوله" و یا " تاب تاب عباسی" می باشد.

اگر در انواع اشعاری که در مراسم های "گرگیعان" خوانده می شود دقت کنید یک مفهوم مشترک را در تمام فرهنگ ها پیدا می کنید و آن طلب رزق و سلامتی و تقسیم شادی میان یکدیگر است.

همچنین کودکان به هیچ عنوان احساسات خود را مخفی نمی کنند و بسیار سریع احساس شادی و یا ناراحتی خود را از شخص می گویند به صورتی که در مراسم "گرگیعان" مشاهده می شود وقتی صاحب خانه ای با کودکان همراهی نکند کودکان نیز با زبانی صریح جواب او را خواهند داد.

شعر "گرگیعان" بسیار ساده و در قالب ترانه های کودکانه است که در عربی به این نوع ترانه ها "اهازیج الاطفال" گفته می شود قرار می گیرد.

بررسی موسیقی گرگیعان

موسیقی کودک به سبکی از موسیقی گفته می شود که با سازبندی خاص و ملودی‌های ساده و شیرین توسط آهنگسازان بزرگسال برای کودکان ساخته می‌شود و مخاطبانی تا سطح نوجوانان را در بر می‌گیرد.

هدف اصلی از ساخت موسیقی برای کودکان، تفریح و آموزش است که در تعلیم و تربیت کودک برای: رفتار، آگاه‌سازی، یادگیری، مهارت‌ها، بازی‌ها، رقص وآشنایی با ارزش های فرهنگ بومی نقش مهمی را ایفا می‌کند.

اکثر ترانه هایی که مربوط به کودکان می شود. بیشتر در گام "ماژور" در موسیقی غربی که معادل تقریبی مقام "عجم" در موسیقی عرب و یا دستگاه "ماهور" در موسیقی ردیفی ایران می باشد، وجود دارد. نوع فواصل این گام که هیچ گونه فواصل میکرتونال _ ریز فواصل _ در آن به کار نرفته، و تمام فواصل نتی آن بصورت پرده و نیم پرده می باشد و در حرکات ملودی آن نیز هیچ گونه ایست خاصی وجود ندارد. اما این به آن معنا نیست که ترانه های کودکانه در هیچ گام یا مقام دیگری وجود ندارند. و یا اینکه کودکان قادر به خواندن و اجرای ترانه ها در دیگر فواصل نیستند.بلکه ذهن کودکان قابلیت حفظ و اجرای ملودی های مختلف را دارا می باشد.

در تمامی نمونه های گرگیعان مشاهده می کنیم که ملودی های آن کمتر از یک "پنتاکوردِ" گام ، و یا در بعضی از موارد در حد یک "تری کوردِ" گام است. در ساختمان ملودی "گرگیعان" بیشتر از تکنیکِ ساده ی سوال و جواب استفاده شده، که در نهایت با تکرار ملودیِ اصلی و بازگشت آن به نت تونیکِ گام فرود می کند.

در ایران نیز شهرهای مختلف آیینی شبیه گرگیعان برای کودکان دارند به عنوان مثال: شهر کاشان مراسمی به نام "هوم بابایی"، کرمان به نام "الله رمضونی"، دزفول به نام "ثوابه یا جوابه"، بهبهان به نام "هفت مجتو" و هرمزگان به نام "الک‌اندازی" در روزهای متفاوت سال شمسی یا قمری برگزار می شود.