عصر ایران - این روزها همزمان با برگزاری اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر، بار دیگر بحث رژیم حقوقی این دریا و سهم ایران از آن، بر سر زبان ها افتاده است.
شاه بیت گفت و گوها نیز این است: ایران و شوروی سابق، به عنوان دو کشور ساحلی دریای خزر، هر کدام مالک 50 درصد از این دریا بوده اند و در معاهده 1921 و 1940 نیز که بین دو کشور امضا شده، این مالکیت 50 درصدی به رسمیت شناخته شده است.

و با این مقدمه، این اتهام را وارد می کنند: دولتمردان ایرانی، از حقوق ملت ایران و مالکیت 50 درصدی ایران بر خزر عقب نشینی کرده اند و قرار است سهم ایران به 11 تا 20 درصد کاهش یابد.

اما اگر بخواهیم بر اساس واقعیت و نه صرفاً احساسات و حب و بغض های سیاسی موضوع را بررسی کنیم باید به دو نکته توجه کنیم:

1 - اگر خزر، یک دریای دایره شکل بود و ایران و شوروی در دو طرف این دایره به طور مساوی ساحل داشتند، طبق منطق و مقررات بین المللی، مالکیت هر کدام بر این دریا، 50 درصد بود و هر گونه تغییری در جغرافیای سیاسی شوروی نمی توانست به 50 درصد ایران خللی وارد کند.

اما واقعیت جغرافیا که مقابل چشمان ماست، چیز دیگری است: خزر، 6500 کیلومتر ساحل دارد؛ از این میزان، 5843 کیلومتر متعلق به شوروی بود و تنها 657 کیلومتر آن برای ایران است.
حال چگونه و بر اساس کدام منطق عقلی و قاعده بین المللی می توان پذیرفت کشوری که 9 برابر دیگری ساحل دارد، سهمی مساوی از دریا داشته باشد.

نقشه دریای خزر را ببینید؛ حالا یک خودکار بردارید و خط مرزی دریای خزر بین ایران و سایر کشورهای ساحلی را طوری ترسیم کنید که 50 درصدش به ایران برسد؛ می بینید که اساساً و حتی روی کاغذ هم نمی توان این تقسیم بندی را بر اساس منطق جغرافیایی انجام داد چه برسد به مقررات بین المللی حاکم بر حقوق دریاها.

هم اکنون که شوروی از هم پاشیده و در آن سوی خزر، به جای یک کشور با 4 کشور روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان مواجه هستیم، سهم ایران همچنان همان 657 کیلومتر ساحلی است و میزان مالکیت ایران بر دریا نیز بر اساس همین میزان ساحل باقی است؛ الباقی دریا نیز بر اساس سهم 5843 کیلومتری شوروی سابق، بین 4 کشور دیگر تقسیم می شود و سهمی از ایران کم نمی شود.

علاوه بر تقسیم دریا بر اساس میزان نوار ساحلی هر کشور، فرمول های دیگری نیز در حقوق بین الملل وجود دارد که بر اساس هیچ کدام از آنها، سهم ایران از 11 الی 20 درصد فراتر نمی رود. این سهم حداکثر 20 درصدی (تقسیم خزر بر 5 قسمت مساوی) هم تنها در صورتی پذیرفته می شود که کشوری مانند قزاقستان که 1900 کیلومتر از سواحل خزر را در اختیار دارد، رضایت دهد که از حق خود بگذرد و با ایرانی که تنها 675 کیلومتر دارد، حق السهم یکسانی در خزر داشته باشد!
بد نیست بدانیم کمترین میزان ساحل در خزر متعلق به ایران است: قزاقستان 1900، ترکمنستان 1768، روسیه 1355، آذربایجان 820 و ایران 657 کیلومتر.

2 - گفته می شود: درست است که ایران کمترین سهم ساحل را در خزر دارد ولی ایران و شوروی در سال های 1921 و 1940، معاهداتی داشته اند که طبق آنها مالکیت خزر به 2 قسمت 50درصدی تقسیم شده است.

راستی آزمایی این ادعا اصلاً کار سختی نیست؛ می توان به متن این دو معاهده مراجعه کرد: در هیچ بندی از این دو معاهده، کوچکترین اشاره ای به مالکیت 50 درصدی دو کشور نشده است. در معاهده 1921 حق کشتیرانی ایران در خزر به رسمیت شناخته شده است؛ بر اساس معاهده ترکمانچای ایران از حق کشتیرانی در خزر ممنوع شده بود که دولت جدید شوروی در آن دوران، با معاهده 1921 این حق را به ایران برگرداند. مواد دیگر این معاهده و معاهده 1940 درباره بهره برداری از شیلات، عوارض بندری، نحوه حمل و نقل مسافر و بار و نظایر این ها سخن می گوید.

بنابر این، کسانی که به این دو معاهده استناد می کنند، حتی یک بار هم آن را نخوانده اند یا می دانند ولی قصد دیگری دارند.

ای کاش در این معاهده آنچه ادعا می کنند، وجود داشت یا ای کاش، جغرافیای خزر و مقررات بین المللی اجازه می داد که نه فقط نصف خزر که کل آن برای ایران باشد ولی واقعیت ها، با "ای کاش"ها و "توهمات" عوض نمی شوند.

بعد از تحریر:
در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد که اجلاس سران خزر برگزار شد، همین بحث که ایران سهم خود را به دیگران می دهد از سوی برخی اصلاح طلبان مطرح شد و مشخص بود که کاملاً جناحی و علیه دولت وقت است. در آن زمان هم عصر ایران همین بحث فوق که چنین چیزی وجود ندارد را مطرح و مفاد قراردادهای 1921 و 1940 را منتشر کرد که در این لینک می توانید مطالعه فرمایید.
ای کاش بدون مطالعه، از سر احساسات و بر اساس حب و بغض، قضاوت نکنیم.

کاخ برادر بشار اسد در حومه دمشق (فیلم)

بیشتر بخوانید:

متن کامل معاهده 1921 ایران و شوروی

قراردادهای 1921 و 1940 ایران و شوروي چه مي گويند

متن کامل معاهده 1940 ایران و شوروی

تماشاخانه