راز محبوبیت گاندی در ایران

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز در نقاط مختلف جهان از مهاتما گاندی رهبر فقید هند یاد می شود. انسانی که اگر در روزگاری دیگر می زیست به اسطوره ای تاریخی می مانست و این پندار درمی گرفت که آنچه دربارۀ او گفته و نوشته و ستوده می شود، به دنیایی بیرون از واقعیت تعلق دارد.

روح پیام گاندی نفی خشونت و مداراست و چه تراژدی تلخی است که خود، قربانی خشونت شد و جان بر سر آن نهاد.

راز محبوبیت گاندی در ایران این است که هیچ ملت و فرهنگی مانند هند به ما نزدیک نیست. این یک ادعای صرف از سر احساسات ملی نیست. سخن جواهر لعل نهرو اولین نخست وزیر و یار و مشاور سیاسی گاندی است که در کتاب مشهور «کشف هند» به صراحت می نویسد: «هیچ مردمی نزدیک تر از ایرانیان و هندیان به یکدیگر نیستند».

گاندی چون فیلسوفان گرامی داشته می شود حال آن که زندگی فلسفی نداشته است. او چون پیامبران تکریم و تقدیس می شود در حالی که مذهب خاصی را برتر نمی نشاند هر چند که هندو بود ولی جایی گفته بود که اگر در میان مسلمانان به دنیا آمده بود احتمالا مسلمان می شد و همین گفته بر منتقدان او گران افتاد و البته بر خود او نیز و یکی از استنادات کسانی که میان دین و جغرافیا و محل تولد قایل به نسبت و رابطه هستند همین سخن گاندی است.

یک سیاست مدار حرفه ای بود اما انگار هیچ ربطی به دنیای سیاست مداران ندارد. چون سیاست با دروغ درآمیخته یا این گونه جلوه می کند و نمی توان باور کرد که انسانی بیگانه با دروغ را با سیاست، چه کار؟

نمادی از مهر است در حالی که در روابط شخصی هیچ دوست نزدیکی نداشته و سر در گریبان خود داشته و حتی بر این باور بوده و ابراز می کرده که دوستی صمیمانه میان انسان ها امری زیان بار است و با این که به همسر خود علاقه داشت و با بچه ها بازی می کرد و حتی پس از مرگ منشی شخصی خود عمیقا متأثر شد اما دلبستگی ها را مانع پالایش روح و انجام وظایف اخلاقی می دانست.

گاندی، موجود متناقضی بود و به همین خاطر چنین تحول عظیمی را در مشرق زمین ایجاد کرد اما شگفت آوری او بیشتر برای اهل مغرب زمین است و ما ایرانیان با چنین چهره هایی بیگانه نیستیم.

گاندی عمیقا به انضباط درونی و تمرین ذهنی باور داشت و مناسک دینی را از این منظر انجام می داد و به همین خاطر در برابر آیین های مسلمانان موضع منفی نمی گرفت در حالی که یک هندوی متعصب مرزبندی صریحی با یک مسلمان دارد.

یک روز در هفته را به سکوت می گذراند و اگر موضوع مهمی پیش می آمد که نظر او را می خواستند بر روی کاغذ می نوشت تا هم روزۀ سکوت را نشکسته باشد و هم اخلال ایجاد نشود.

اهمیت گاندی بیش از اندیشه او در نفی خشونت یا رهبری مبارزات استقلال هند به خاطر این است که نشان داد انسانی با آن جثه نحیف چه دنیایی را می تواند درون خود جای دهد.

در بیان تفاوت دنیای سنت با مدرن تعابیر مختلفی به کار گرفته شده و از جمله این که بشر دیروز «رنج» را می ستود و به خصوص در اندیشۀ شرقی چنین بود حال آن که در دنیای مدرن آدمیان به دنبال «لذت» هستند و لذت جویی جایی رنج را گرفته است.

کما این که «تقلیل مرارت» یا کاستن از رنج ها یکی از خویش‌کاری های روشن فکران دانسته شده است. با این نگاه و چون رنج می بریم باید از رنج خودمان و دیگری بکاهیم. با نوشتن، با هنر، با فناوری و با هر کار دیگر و در این نگاه تولید رنج، به هر بهانه و با هر توجیه دیگر در دنیای مدرن، اجر و ارجی ندارد.

بر این اساس می توان پرسید پس چگونه گاندی ستایش می شود؟ مگر اندیشه او نیز با رنج، عجین نیست؟

تفاوت گاندی اما در همین است: قانون رنج به مثابۀ فداکردن خود با اجتناب از رنج دادن دیگری. خشونت، از نگاه او رنج دادن دیگری است در حالی که تحمل رنج برای خود برای پالایش است و رنج خودآگاه را می ستاید نه رنجاندن دیگران را.

جدای مقوله رنج و لذت که طبعا از مفهوم سنتی فاصله گرفته ام (و دلیلی برای رنج دیدن بشر نمی بینم در حالی که همین اسیر زمان بودن و گرفتاری نان و غم های دیگر به قدر کافی رنج زا و رنج افزا هستند) در میان تمام آموزه های گاندی این سخن او را دوست تر می دارم که «حقیقت، خداست و خدا حقیقت است».

وقتی از او پرسیده شد: کدام یک: «خدا، حقیقت است» یا «حقیقت، خداست»؟ تا مشخص شود به خدای مذاهب یا خدایان مذاهب مختلف باور دارد یا نفس «حقیقت» را همان خدا می داند؟

اما او به دام پرسش کننده نیفتاد و خود پرسید: می دانید چرا می گویند دروغ گو دشمن خداست؟ چون دروغ گو دشمن حقیقت است.

حسن کامشاد نویسنده، حقوق‌دان و کارشناس بازنشسته شرکت ملی نفت که سال هاست در انگلستان زندگی می کند و بسیار هم خوش قلم و پارسی‌دان است در کتاب خود با عنوان « حدیث نفس» به خاطره ای اشاره می کند که با این گفتار پیوند می خورَد.

سال ها پیش در سفری به هند امکان دیدار با جواهر لعل نهرو نخست وزیر این کشور فراهم می آید. به نهرو می گوید: خوشا به حال شما که شخصتی مانند گاندی داشتید... این استاد پیشین دانشگاه کمبریج اضافه می کند: نهرو نگذاشت سخن من تمام شود. کلام مرا بُرید و گفت: شما هم مصدق را داشتید ولی قدر ندانستید یا نتوانستید...

چهره هایی چون گاندی در هند یا مصدق در ایران که در عین زندگی در طبقات برخوردار و تحصیلات عالی و سال ها اقامت در غرب، روح شرقی و انسانی خود را حفظ می کنند و جست و جوی حقیقت را بر هر مسلک و ایدیولوژی ترجیح می دهند، روح یک ملت را تسخیر می کنند.

آنچه نام کسانی چون گاندی و مصدق را زنده نگاه داشته همین روح حقیقت جویی است. به بهانۀگاندی نوشتم ولی به مصدق هم گریز زدم چون هیچ گوهری برتر از راستی و حقیقت نیست و هیچ چیز مانند دروغ، انسان را از انسانیت ساقط نمی کند.

تماشاخانه

داستان طلسم عجیبی که در آن هفت گربه مرده یک تیم آرژانتینی را بیچاره کرد / ماجرای نفرین هفت گربه چه بود؟ (فیلم)

تبحر شگفت انگیز روباه قرمز در طبیعتی سخت / جدال بر سر یک ماهی (فیلم)

فیلم های دیگر