مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت: رشد جمعیت به زیر یک رسیده است، پنجره جمعیتی رو به بسته شدن است و اگر نرخ جایگزینی جمعیت از ۱.۷ کنونی به ۱.۵ برسد به تله جمعیتی می‌افتیم و دیگر امکان جبران از بین می‌رود.

حامد برکاتی در گفت وگو با ایرنا افزود: پنجره جمعیتی فرصتی است که نسبت جمعیتی کشور فرصت جبران و رشد جمعیت را می دهد. زمانی که هنوز دو سوم جمعیت بین ۱۵ تا ۶۵ سال هستند و پیر نشده است اما اگر این نسبت کمتر شود، پنجره جمعیتی بسته می شود. هنوز ۲۵ سال تا بسته شدن پنجره جمعیت فرصت داریم اگر این زمان را هم از دست بدهیم به یک کشور سالمند تبدیل می شویم که باید همه توان و ظرفیت کشور را صرف نگهداری و مراقبت از سالمندان کنیم و از روند توسعه و پیشرفت عقب می مانیم. همین الان هم توان رسیدگی به سالمندان را نداریم و اگر اقدامی انجام ندهیم، ۲۵ سال آینده ایران دچار بحران جمعیتی بزرگی می شود.

مشروح این مصاحبه را می خوانیم:

*شاخص های مرتبط با رشد جمعیت در ایران چه می گویند؟

مساله جمعیت موضوع بسیار مهمی است. متاسفانه بسیاری از دستگاههایی که در این زمینه مسئولیت دارند به وظیفه خود عمل نکرده اند. ۲۰ سال آینده می بینیم که کشور با بحران های بسیار جدی و شدید مواجه می شود و می گوییم. اگر برای این کار ۲۰ سال پیش اقدام می کردیم. حالا وضعیت بهتری داشتیم.

در حوزه جمعیت کل دنیا و همه کشورها با چالش های بسیار جدی مواجه هستند البته از ابتدای قرن بیستم به علت تسلط انسان بر طبیعت و پیشرفت تکنولوژی و بهره وری انسان از امکانات زندگی با افزایش جمعیت انسان مواجه شدیم که البته همزمان شد با کاهش تنوع و تعداد گونه های جانوری اما در سالهای اخیر روند قهقرایی کاهش رشد جمعیت را در اغلب کشورهای جهان شاهد هستیم. حالا هر کشوری بتواند از فرصت باقیمانده برای حفظ پنچره جمعیتی خود استفاده کند می تواند از فرصت اندک باقیمانده استفاده کند.

*اما در ایران ظاهرا هنوز پنجره جمعیتی بسته نشده و هنوز فرصت باقی است؟

پنجره جمعیتی تا زمانی باز است که بیش از دو سوم یا بیش از ۶۶ درصد جمعیت بین ۱۵ تا ۶۵ سال باشند، جمعیت سالمند نیز کمتر از ۱۵ درصد و جمعیت کودکان نیز کمتر از ۱۰ درصد باشد. هنوز ما در این پنجره جمعیتی قرار داریم اما با روند کاهش رشد جمعیت در سال ۱۴۲۵ با پنج سال کمتر یا بیشتر یعنی بین ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۰ پنجره جمعیتی بسته می شود.

ما هنوز در فرصت استفاده پنجره جمعیتی هستیم. باید تا حدود سال ۱۴۲۵ باید برای افزایش رشد جمعیت و استفاده از این فرصت اقدامات لازم را انجام دهیم بعد از آن با وجود نسل جوان باقیمانده از قبل می توانیم برای مدتی بعد از بسته شدن پنجره جمعیت به تولید، رشد اقتصادی و توسعه کشور ادامه دهیم که به آن فرصت دوم جمعیتی گفته می شود مثل ژاپن که پنجره جمعیتی آن بسته و کشوری سالمند شده اما هنوز با اتکا به جمعیت جوان، مولد و در سن کار خود روند توسعه اقتصادی و اجتماعی خود را ادامه می دهد. دوران طلایی پنجره جمعیتی ژاپن دهه ۷۰ تا ۸۰ و ابتدای دهه ۹۰ میلادی بود هنوز هم به علت زیرساخت هایی که در دوران طلایی خود ایجاد کرده از در روند توسعه خارج نشده اما به زودی دچار مشکلات جدی می شود.

*چقدر فرصت برای جبران داریم؟

ایران بعد از سال ۱۴۲۵ یا بازه زمانی بین ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۰ پنجره جمعیتی را از دست می دهد. چه بخواهیم و چه نخواهیم در حدود سال ۲۰۵۰ میلادی حدود ۳۰ درصد جمعیت کشور سالمند خواهد بود و کشوری سالمند می شویم. کاری که از اکنون باید انجام دهیم این است که زیرساخت هایی برای زندگی سالم سالمندان ایجاد کنیم تا نسل جوان بتواند به توسعه و رشد کشور بپردازد. اگر این زیرساخت ایجاد نشود دچار بحران می شویم. البته با تعاریف جهانی ممکن است با توسعه خدمات سلامت سن سالمندی از ۶۰ تا ۶۵ سال مثلا به ۷۵ سال تغییر کند اما در هر صورت روزی به کشوری با جمعیت بالای ۲۵ تا ۳۰ درصد سالمند می رسیم.

*چند درصد جمعیت ایران سالمند است؟

اکنون ۱۰ درصد جمعیت ایران سالمند بالای ۶۰ سال است. همین حالا نمی توانیم خدمات خوبی به این جمعیت سالمند ارائه کنیم و اگر با همین روند جلو برویم جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۲۵ سنگی بر پای توسعه کشور می شود و عملا درصدی از جمعیت که جوان است باید همه انرژی خود را برای رسیدگی به سالمندان بگذارد. همه کشورها این خطر را احساس می کنند به همین علت تلاش می کنند بسته شدن پنجره جمعیتی و سالمند شدن را به تاخیر بیندازند برای اینکه بتوانند جمعیت سالمند خود را بهتر مدیریت کنند و فرصت های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی بهتری برای خودشان بسازند به همین علت در فرصت اول پنجره جمعیتی و فرصت دوم وجود نسل جوان باقیمانده از قبل برای ظرفیت سازی و ایجاد ساختار استفاده می کنند.

*رشد جمعیت و نرخ فرزندآوری و جایگزینی جمعیت در ایران اکنون چقدر است؟

در ایران از حدود سال ۱۳۸۵، پنجره جمعیتی شروع شده است اما اکنون رشد جمعیت در ایران به زیر یک درصد رسیده است. عدد دقیق آن ۹۶ صدم درصد است و این برای اولین بار در تاریخ ایران است که نرخ رشد جمعیت به زیر یک می رسد. شاخص TFR یا نرخ جایگزینی جمعیت در ایران اکنون به زیر ۱.۷ رسیده و اگر به ۱.۵ برسد گرفتار تله جمعیتی می شویم وضعیتی که دیگر شاخص جمعیت نمی تواند ساماندهی شود. شواهد این وضعیت نیز کاملا آشکار است همه می دانند که تعداد موالید و متولدان در کشور طی چهار سال (۹۴ تا ۹۸) از یک میلیون و ۵۷۰ هزار نفر به یک میلیون و ۱۹۶ هزار کاهش یافته است یعنی ۳۷۰ هزار نفر از متولدان کشور در سال کم شده است یعنی در سال ۹۸ نسبت به سال ۹۴ حدود ۲۵ درصد کمتر تولد داشته ایم.

شاخص جایگزینی جمعیت در سال ۹۴ حدود ۲.۱۱ بود. سال ۹۵ به ۲.۰۸ رسید. سال ۹۶ به ۱.۹۸ کاهش یافت. سال ۹۷ این شاخص ۱.۸۸ شد و سال ۹۸ به ۱.۷ رسید. یعنی هر خانم در سن باروری در صورتی که زنده باشد به طور متوسط ۱.۷ فرزند به دنیا می آورد. عدد بین المللی برای اینکه جمعیت فعلی جایگزین شود، نرخ جایگزینی ۲.۱ است که رشد جمعیت را به بالای یک می رساند. این عدد البته در کشورهای مختلف متفاوت است و در کشور ما با توجه به میزان بالای تصادفات و بالاتر بودن مرگ کودکان و نوجوانان به نرخ جایگزینی ۲.۲ نیاز داریم تا ترکیب جمعیتی فعلی حفظ شود.

*البته یک دوره رشد جمعیت بالا را در دهه ۶۰ داشتیم که البته اکنون به سن میان سالی رسیده اند.

بله. جمعیت مولد دهه ۶۰. اکنون به سن میان سالی و به حدود ۴۰ سالگی رسیده اند و به زودی از سن باروری خارج می شوند. اگر سال ۶۵ را ملاک قرار دهیم تعداد متولدان سال ۷۰ حدود ۲۵ درصد کمتر از سال ۶۵ است. سال ۱۳۶۰ حدود ۱۰.۵ میلیون خانم در سن باروری داشتیم و سالانه دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر متولد می شد اما در سال ۹۸ تعداد زنان در سن باروری به ۲۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر رسید با یک میلیون و ۱۹۶ هزار تولد و باید بدانیم که جمعیت مولد کشور پنج سال آینده باز هم کمتر می شود زیرا تعداد زنان بارور رو به کاهش است در حالی که تاکنون رو به افزایش بوده است.

*علت تغییر این روند جمعیتی و کاهش رشد جمعیت و فرزندآوری چیست، بیشتر مسائل اقتصادی است یا فرهنگی؟

به نظر من، عوامل فرهنگی مهمتر است. نهادهای فرهنگی نباید خودشان را کنار بکشند. البته زیرساختهای رشد جمعیت مولد به عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مثل مسکن و شغل و درآمد بستگی دارد که رسیدگی به آن کار دولت است. همه ما در این کشور زندگی می کنیم. جوان تا زمانی که امنیت خاطر نداشته باشد که فردا تامین خواهد بود، حتی اگر به او وام هم بدهیم تمایلی به ازدواج و فرزندآوری نخواهد داشت. اگر شغلی مطمئن داشته باشد که حداقل درآمد را برای یک زندگی خانوادگی برایش فراهم کند برای ازدواج اقدام می کند.

بیشترین عامل کاهش رشد جمعیت در سالهای گذشته مسائل فرهنگی است. چون وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم نسبت به دهه ۶۰ و زمان جنگ بدتر نشده است. خانواده دهه ۶۰ اگر به پول امروز سه میلیون تومان در ماه حقوق می گرفت نمی رفت یک موبایل ۱۰میلیونی بخرد. حدود ۱۱ درصد خانواده ها در سال ۵۵ ماشین لباسشویی داشتند اما در آخرین سرشماری در سال ۸۵ مشخص شد که حدود ۹۰ درصد خانواده های ایرانی ماشین لباسشویی دارند و ۱۰ درصد ندارند.

ما در سال ۸۰ به نرخ جایگزینی جمعیت رسیدیم اگر آن زمان به فکر رشد جمعیت و بحث های فرهنگی آن می افتادیم اکنون دچار مشکل بسته شدن پنجره جمعیتی نمی شدیم. البته حق همه مردم است که رفاه داشته باشند اما شاید با کار فرهنگی می توانستیم کاری کنیم که توقعات از زندگی کمتر می شد و فرزندآوری بیشتر. به هر حال حاکمیت باید شرایط لازم برای تامین شغل و مسکن مناسب برای سه فرزند را در اختیار مردم قرار دهد.

البته مسائل فرهنگی دیگری هم داریم که با تهاجم فرهنگی و به صورت نرم بخشی از جوانان را به این سمت کشانده اند که دیگر به دنبال ازدواج نیستند یا ازدواج به شکلی دیگر را می خواهند با این وجود بخش بزرگی از جامعه هنوز هم به ازدواج و هم به فرزندآوری تمایل دارند اگر این کار را کمتر انجام می دهند به علت اقتضائات و ملاحظات فرهنگی و اقتصادی- اجتماعی است.

جوانان امروز اگر امید به آینده داشته باشند و بدانند که در آینده می توانند شغل پایدار داشته باشند، حتما ازدواج می کنند و فرزندآوری خواهند داشت. بسیاری از دانشجویان اکنون به این فکر می کنند که تحصیلات خود را در مراحل عالی تمام کنند. شغل مناسبی به دست آورند. امکانات زندگی مناسبی فراهم کنند و بعد ازدواج کنند به همین علت فرزندآوری در تحصیلکرده ها به مراتب کمتر از افراد کم سواد است. یک زن که تحصیلات عالی دارد از یک طرف فرصت ازدواج باب طبعش را از دست می دهد بعد هم در سنی ازدواج می کند که امکان بیش از دو فرزند به دنیا آوردن را ندارد. مثل در ۳۲ سالگی می خواهد ازدواج کند.

*میزان فرزندآوری و فاصله بین فرزندان در خانواده های ایرانی چقدر است؟

بعد هر خانوار ایرانی در سال ۵۷ حدود ۵.۷ بوده است و امروز به ۳.۳ رسیده است.

*متوسط سن ازدواج و فرزندآوری چقدر است؟

متوسط سن ازدواج دختران ایرانی به ۲۵ سال رسیده یعنی نیمی از دختران کشورمان بعد از ۲۵ سالگی ازدواج می کنند. متوسط سن اولین فرزندآوری زنان ایرانی هم بالای ۲۹ سال است. زنی که اولین فرزندآوری را در سن ۲۹ سالگی به دنیا می آورد فرصت زیادی برای فرزند دوم ندارد.

*متوسط فاصله اولین و دومین فرزند بعد از ازدواج چقدر است؟

بعد از ۲۵ سالگی که دختران ازدواج می کنند. ۴.۵ سال بعد به طور متوسط اولین فرزند به دنیا می آید و ۵.۳ سال بعد فرزند دوم به طور متوسط به دنیا می آید. یعنی به طور متوسط ۱۰ سال پس از ازدواج دو فرزند می آورند. این وضعیت متوسط است. ممکن است در موارد اندک یک خانواده چهار یا پنج فرزند بیاورد اما وضعیت عمومی این نیست. اگر در یک سازمان دولتی مثلا یک همکار خانم که همسرش وضع مالی خوبی دارد چهار فرزند یا حتی سه فرزند به دنیا بیاورد همه با تعجب به او نگاه می کنند. این نشان می دهد که نرم های فرهنگی در کشور تغییر کرده است و نهادهای فرهنگی باید در این زمینه ورود کنند.البته نباید فقط توصیه کنیم باید به گونه ای باشد که اگر به مردم می گوییم فرزند بیشتر بیاورید از آن طرف امکانات مالی لازم هم برای آنها فراهم کنیم.

*راه حل چیست؟

راه آن حمایت از خانواده، حمایت از خانواده و حمایت از خانواده است و برای این کار باید اقدام کرد دیگر زمان حرف زدن و توصیه کردن گذشته است. باید شرایط و امکانات مناسب برای ازدواج جوانان فراهم کنیم.

*منظورتان حمایت اقتصادی مثل تامین مسکن است؟

بله. با این قیمت های مسکن واقعا تامین مسکن یک دغدغه جدی برای خانواده ها و جوانانی است که می خواهند ازدواج کنند.

*وزارت بهداشت برای رشد جمعیت و افزایش فرزندآوری خانواده ها چه کار کرده است؟

ما در وزارت بهداشت ادعا داریم که خیلی از کارهایی که باید انجام می دادیم را انجام دادیم و حتی یکسری اقدامات جدید هم در سالهای اخیر انجام داده ایم که به صورت برنامه عملیاتی به دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی - درمانی ابلاغ شده است و باید دنبال کنیم که به صورت کامل اجرا شود.

*مثل چی؟

در حوزه فرهنگ سازی و صحبت کردن با مردم و کارشناسان از سال ۹۳ تاکنون بیش از چهار هزار کارگاه و همایش برگزار کرده ایم. مراکز درمان ناباروری در چهار سال اخیر افزایش یافته و از ۱۲ مرکز به ۴۴ مرکز درمان ناباروری دولتی افزایش یافته است.

*که خدمات درمان ناباروری رایگان ارائه می کنند.

بله. البته ۴۰ مرکز درمان ناباوری خصوصی هم مجوز گرفته و فعالیت می کنند اما در مراکز دولتی بر اساس دستورالعمل ابلاغی دکتر نمکی وزیر بهداشت در صورت ارجاع خانواده های ناباور از شبکه بهداشتی سه بار هزینه درمان و کمک باروری به روش آی یو آی و آی وی اف و هزینه داروها و سونوگرافی از طرف دولت پرداخت می شود و رایگان است.

*خدمات پیشگیری از بارداری هم حذف شده است؟

بله. روزگاری در گذشته چنین توصیه ای وجود داشت اما اکنون دیگر چنین توصیه و اقدامی در شبکه بهداشتی انجام نمی شود. قبلا به خانواده ها توصیه می شد که فاصله ایمن بین دوبارداری سه تا پنج سال باشد و می گفتیم کمتر از سه سال و بالای پنج سال فاصله بین بارداری ها غیر ایمن است. این دستورالعمل دیگر وجود ندارد تغییر کرده است و بر اساس دستورالعمل جدید بارداری که حدود آبان پارسال ابلاغ شد. فاصله بارداری بین ۱۸ تا ۲۴ ماه را به خانواده ها توصیه می کنیم.

*یعنی بلافاصله بعد از شیردهی به فرزند اول، فرزند دوم به دنیا بیاید.

بله. به شرطی که مادر یکسری شرایط تغذیه ای را رعایت کند. علاوه بر آن اقداماتی که در مسیر تحدید جمعیت و پیشگیری از بارداری در شبکه بهداشتی بوده مثل وازکتومی، توبکتومی یا توزیع رایگان اقلام پیشگیری از بارداری همه برداشته شده است. وازکتومی که به طور کلی در سیستم دولتی انجام نمی شود. توبکتومی فقط در موارد استثنایی که جان مادر به علت بارداری به خطر می افتد انجام می شود. ارائه اقلام بهداشتی پیشگیری از بارداری نیز فقط در موارد خاص که برای سلامت مادر لازم است انجام می شود.

*البته این خدمات در بخش خصوص با پرداخت هزینه قابل انجام است؟

بله. این خدمات به خصوص خدمات دارویی را اگر کسی بخواهد با هزینه شخصی دریافت کند در دسترس هست و خانواده ها خودشان می توانند این اقلام را از داروخانه ها تهیه کنند.

در مجموع وزارت بهداشت با اصلاح دستورالعمل ها، توسعه خدمات باروری و آموزش عمومی بیش از آنچه معاون اول رئیس جمهوری در تابستان ۹۳ به عنوان تقسیم کار ملی برای افزایش جمعیت ابلاغ کرد به وظیفه خود عمل کرده است. در این تقسیم کار ملی برای پنج وزارتخانه و دو معاونت ریاست جمهوری وظایفی تعیین شده بود. وزارت بهداشت به وظیفه خود عمل کرده است. قطعا بیرون دولت هم دستگاههای دیگر از جمله مجلس می توانند اقدامات مفصل دیگری را برای افزایش فرزندآوری انجام دهند.

*مثل چی؟

مثال بارز آن این است که اکنون بین تحصیل و اشتغال بانوان و فرزندآوری آنان تناقض به وجود آمده است. بسیاری از خانم ها علاقه دارند هم درس بخوانند و هم اشتغال داشته باشند. یکی از وظایف حاکمیت که قطعا وظیفه وزارت بهداشت نیست و مجلس و قوه قضاییه می توانند کمک کنند این است که بین تحصیل، اشتغال و فرزندآوری بانوان تناقض نباشد. این امر قانون می خواهد که طول دوره تحصیل و فعالیت شغلی را به نحوی هماهنگ کنیم که زنان در سن باروری مناسب بتوانند فرزند به دنیا بیاورند.

*منظورتان این است که در شرایط کنونی زنان زمان مناسب باروری را از دست می دهند.

دقیقا. با شرایط کنونی و طول دوره تحصیل و وضعیت اشتغال چه در بخش دولتی و چه خصوصی؛ زنان، زمان طلایی فرزندآوری را از دست می دهند و اگر حاکمیت این هماهنگی را فراهم نکند بخش مهمی از خانواده ها فرصت فرزندآوری را از دست می دهند البته حدود ۲۰ درصد بانوان شاغل هستند. اما اگر این گیرها و تناقض ها بر طرف نشود به زودی سن اولین فرزندآوری در کشور به بالای ۳۰ سال می رسد.

*البته این اقدامات برای دولت هزینه دارد.

بله حتما هزینه دارد اما اگر می خواهیم به فکر آینده کشور باشیم باید این هزینه را به شکل سرمایه گذاری ببینیم.

*برآوردی از میزان هزینه حمایت های دولت برای افزایش فرزندآوری دارید؟

برآوردهایی انجام شده اما چون کار وزارت بهداشت نبوده، ما وارد نشده ایم. اما در طرح تعالی جمعیت عدد ۱۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده بود که اعلام شد به علت هزینه بالا این طرح غیرقابل انجام است. در حالی که نص صریح فرمایش مقام معظم رهبری بود که باید این طرح اجرا شود. اگر به این طرح و حداقل به بخش های مهم آن مثل هماهنگی بین فرزندآوری و تحصیل و اشتغال بانوان و حمایت از مسکن مناسب برای جوانان توجه می شد امروز بخشی از مشکلات حل شده بود.لایحه تسهیل ازدواج جوانان هم سال ۸۳ تصویب شد اما هنوز بخش عمده مواد کلیدی آن اجرا نشده است. هیچ کس هم نمی پرسد چرا اجرا نشد. فرصت های اقتصادی و اجرایی مناسب تری هم در سالهای گذشته داشتیم که از دست دادیم.

*چرا فرصت ها را از دست دادیم؟

به نظر من یک علتش این است که دوستان و افرادی که دغدغه جمعیت داشتند، مسیر را گم کردند و به جای اینکه دنبال اجرای مصوبات باشند، بیشتر فرصت کشور صرف این شد که دنبال مقصر بگردیم.

بیشتر بخوانید: