خبری دردناک برای روز ملی غار پاک/ فاتحه یک غار دیگر را بخوانیم؟

جواد نظامدوست که شنیدن این خبر را همزمان با دوم مهرماه، روز ملی غار پاک دردناک دانست، در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به قدمت تاریخی غار «هُنامه» که به حدود ۹ قرن قبل می‌رسد و ثبت آن در فهرست آثار ملی به سال ۱۳۸۶ ثبت ملی، بیان کرد: مسؤولان استانی با وجود آن همه جاذبه در خراسان شمالی به این نتیجه رسیده‌اند که یک اثر دیگر را هم توریستی کنند. به نظر آن‌ها این مجموعه غار دستکند از دید گردشگران مغفول مانده و حالا باید راه دسترسی به آن را باز کنند.  

او که از غارنوردان و غارشناسان حرفه‌ای است، یادآور شد: غارهای دستکند در گذشته کاربری محدودی داشتند؛ یا سکونگاه بشری بوده، یا محل برگزاری آیین‌های مهر، یا زندان یا محل نگهداری اجساد بوده‌اند. این غارها البته به تعداد کم در سطح ایران پراکنده‌اند که از جمله می‌توان به غار «کرفتو» در استان کردستان اشاره کرد. در جهرم، کاشان، میمند و شیراز نیز نمونه‌های مشابهی از این غارهای دستکند و با ارزش تاریخی را می‌توان یافت. ساختار غارهای دستکند اغلب رُسی و خاکی بوده و آسیب‌پذیری زیادی دارند و اگر قرار باشد توریستی شوند خیلی زود از بین خواهند رفت. غار هنامه از جمله این غارها است که فاتحه آن با توریستی شدن خوانده می‌شود.

این غارنورد «هنامه» را در دسته غارهای درجه ۲ قرار داد و گفت: کارگروه غارشناسی کشور که دستگاه‌هایی مثل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، کشور، نیرو، ورزش و جوانان، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، سازمان جنگل‌ها، مراتع وآبخیزداری، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح و انجمن غار و غارشناسی ایرانیان در آن عضویت دارند، آیین‌نامه درجه‌بندی را برای غارها مشخص کرده‌اند که مطابق آن غارهای درجه یک از جمله مواهب طبیعی بکر و غیرقابل تکرار هستند که تشکیلات آهکی منحصر بفردی دارند و جزو غارهای ممنوعه به شمار می‌آیند و باید از ورود به آن‌ها جلوگیری کرد و نباید کاربری گردشگری برای آن‌ها تعریف شود. تنها محققان، دانشجویان و متخصصان اجازه ورود به این غارها را دارند. غارهای درجه دو ضمن دارا بودن مشخصات غارهای درجه یک با سطحی کمتر، مجموعه مطالعه و نقشه‌کشی نشده و اغلب با نشانه‌های باستانی هستند که اجازه رفت و آمد به آن‌ها را نباید داد و بعد از شناسایی باید نگهبان برای آن‌ها تعیین کرد، غارهای دستکند اغلب در این گروه قرار داده می‌شوند. اما غارهای درجه سه گروهی از آهکی‌ها هستند که زیبایی خاص خود را دارند و در مقایسه با دو گروه قبلی، معمولی‌تر هستند، جانور و غارزی خاصی ندارند، سفره آب زیرزمنی ندارند و با هماهنگی کارگروه غارشناسی قابلیت تبدیل به مکان توریستی را دارند.

نظامدوست بیان کرد: مساله این است که این درجه‌بندی در غارهای کشور رعایت نمی‌شود و تا کنون هر غاری که در درجه یک و دو بوده، توریستی شده است.

وی ادامه داد: دنیا با همین استاندارد پیش می‌رود. مثلا در فرانسه غار «لاسکو» (Lascaux) با قدمت ۱۷ هزار سال وجود دارد که سنگ نگاره‌های قدیمی در آن پیدا شده است. درِ این غار را سال‌ها است به روی گردشگران بسته‌اند و مشابه این غار را با هزینه‌ای هنگفت ساخته‌اند و گردشگرانی که می‌خواهند غار لاسکو را ببیند به سمت مکان شبیه‌سازی شده، هدایت می‌کنند. ما مشابه این غار را در استان لرستان داریم، «میرملاس» با سنگ نگاره‌های بیش از ۱۲ هزار سال که شاهدی محکم بر وجود یک تمدن باستانی است ولی آنقدر بی‌مهابا از این غار بازدید شده که از بین رفته است.

عضو انجمن غار و غارشناسی اضافه کرد: مگر در استان خراسان شمالی کارگروه غارشناسی ندارند، مگر میراث فرهنگی و محیط زیست عضو این کارگروه نیستند، چرا پروژه توریستی شدن این غار را با کارگروه غارشناسی مطرح نکردند و استعلام ها، نظرات کارشناسی مشورتی و مجوزها را نگرفتند. به مدیران استان خراسان رضوی معترضم که به تحقیقات غیرکارشناسی و غیرتجربی اکتفا کرده‌اند و سریع بودجه داده‌اند و اولین کاری هم که کرده‌اند جاده‌سازی بوده است. باید پیش از هر اقدامی بررسی می‌کردند این غار برای گردشگری مفید است؟

وی افزود: هنامه با مشخصاتی که دارد جزو غارهای باستانی و درجه دو است و باید پیش از هر طرح و برنامه‌ای، میراث فرهنگی طبق دستورالعمل دولت، از سایر دستگاه‌ها استعلام می‌گرفت. عجیب‌تر این‌که میراث فرهنگی خود باید حافظ این غار باشد، نه این‌که راه را برای تخریب آن باز کند اما به نظر می‌رسد خود را مالک آن می‌داند و انحصارا برای آن تصمیم گرفته است.   

او گفت: غارهای دستکند با سازه رُسی اگر تخریب شوند دیگر قابل بازسازی نیستند، چون برای همیشه از بین می‌رود، بلایی که سر شهر زیرزمینی نوش‌آباد در کاشان آمده است. آنقدر گردشگر به داخل آن راه داده شده که دیواره‌های آن بر اثر تماس دست گردشگران فرسایش پیدا کرده است.  غار «کرفتو» در استان کردستان که سال‌ها است توریستی شده با این که نگهبان دارد اما چون تعداد آن‌ها کافی نیست، پر از یادگاری‌نویسی و خرابی شده است. ما نباید این غارهای با ارزش را توریستی کنیم چون مثل کشورهای دیگر امکان محافظت نداریم اگر می‌توانستیم محیط داخل غار را مثل آثار موزه‌ای با شیشه‌های سکوریتی حفاظت کنیم می‌شد به گردشگر هم فکر کرد.

این عضو قدیمی کارگروه غارشناسی کشور از مدیران خواست که برای توریستی کردن هر مکان طبیعی و تاریخی دوراندیشی داشته باشند، اظهار کرد: وقتی شعار کارآفرینی می‌دهید دقت کنید در محیط‌های مشابه چه اتفاقی افتاده است، آیا از گردشگر سود داشته‌اند، هزینه‌هاشان را درآورده‌اند؟ تحقیقات ما نشان می‌دهد از ۱۳ غار توریستی ایران فقط یک غار (علی صدر) توانسته هزینه‌ها و درآمد بدست آورد که آن هم در دوران کرونا ضرر چند میلیاردی داد. این غار با اجاره سالانه ۷۰۰ هزار تومان فقط در تعطیلات عید نوروز چند میلیارد تومان بلیت می‌فروشد. ولی در ازای آن چه اتفاقی افتاده، این غار از بین رفته است. جالب آن که تازگی به غار سراب همدان در نزدیکی آن فکر می‌کنند و با این تصور که دو غار «علی‌صدر» و «سراب» بهم راه دارند، می‌خواهند سراب را هم توریستی کنند. درصورتیکه بررسی‌های غارشناسان نشان می‌دهد این دو غار هیچ ارتباطی بهم ندارند. حتی رییس اتحادیه جهانی غارها که به ایران آمده بود در بازدید از علی صدر و سراب گفت که حیف از این منطقه که می‌شد آن را به عنوان ژئوسایت ثبت کرد. ولی کاری که با علی صدر کردند باعث می‌شود این غار دیگر ثبت جهانی نشود. بهترین سنگ‌های ساحتمانی را روی دیوارهای آن نصب کرده‌اند و داخل آن سرویس بهداشتی ساحته‌اند.

نظامدوست گفت: از مدیران خواهش می‌کنم برای رشد گردشگری فقط همین الان را نبینند، آینده دور را درنظر بگیرند. ببینند غارهایی که پیش از این توریستی شده‌اند به چه وضعیتی افتاده‌اند. متاسفانه مشاورانی در این حوزه وجود دارند تخصص را در تبدیل غار به مکان گردشگری ندارند. مدیران ما می‌خواهند با نیت خوب کاری برای استان خود انجام دهند اما چون اطلاعات زمین‌شناسی ندارند، نتیجه چیز دیگری می‌شود. با همین نگاه غارهای زیادی را به جای توریستی شدن و کسب درآمد فقط خراب کرده‌ایم؛ غار کرفتو در کردستان که با توریستی شدن نه تنها هزینه‌هایش در نمی‌آید که تاریخ آن در معرض خطر است و یا غار کتله خور زنجان که حتی هزینه‌هایش را نمی‌تواند تامین کند و یا غار نخجیر که تخریب زیادی را متحمل شده است. چه بهتر با نگاه کردن به تجریبات گذشته اقدام کنیم.

مجموعه غارهای دستکند هُنامه در شهرستان شیروان از توابع استان خراسان شمالی به قدمتی که به چهارم و پنجم قمری نسبت داده شده در سال ۱۳۸۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این غارها شبیه اتاق‌های حفر شده در سه طبقه از دل یک کوه است که فضاهای شبیه آخور، انبار و پناهگاه در  آن شناسایی شده است. این مجموعه در منطقه‌ای دور از دسترس قرار دارد. اما مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی که معتقد است تکمیل و توسعه زیرساخت‌ها عاملی موثر در رونق گردشگری و جذب مسافر است، به تازگی از تامین دو میلیارد ریال اعتبار برای ایجاد زیرساخت گردشگری در مجموعه غارهای هنامه خبر داده است. سرپرست معاونت گردشگری این استان نیز چندی پیش از آغاز عملیات نقشه برداری و تسطیح راه دسترسی به غارهای هنامه خبر داده بود.