مهرداد فراهانی، پژوهشگر و مدرس سینما در یادداشتی نوشت: مستند «بر سر خاک» از آن دست فیلم‌هایی است که، به باور من، هر چه‌قدر ساخته شوند باز هم کم است. موضوع فیلم، که در همان آغاز و بدون مقدمه‌چینی‌های زائد مطرح می‌شود، فرونشست خاک و خطرات مهیب متعاقب آن است.

«بر سر خاک» امتداد مسیری است که از چند سال پیش با فیلم «مادرکشی»(کمیل سوهانی) آغاز شد و با «بی‌گدار»(علیرضا دهقان) و «تالان»(صادق دهقانی) ادامه یافت. منظورم فیلم‌هایی هستند که یک پدیدۀ علمی را به شکلی دقیق و با ساختاری چون یک مقالۀ روش‌مند دانشگاهی، و بی‌افزودن چاشنی‌های زائد نمایشی نظیر راوی محقق‌نما(!) یا دانشجونما(!) پیش می‌برند. این سنت در سال‌های اوائل انقلاب و در فیلم‌هایی چون «کوره‌پزخانه»( محمدرضا مقدسیان)، «تمرکز»(رخشان بنی‌اعتماد) و ... به شکلی نیرومند و شکوفا وجود داشت اما در دو دهۀ اخیر، به بهانۀ جذاب نبودن فراموش شد. فیلم‌های جذابی چون نمونه‌های مذکور و «بر سر خاک» خط بطلانی بر این تصور غلط است.

یکی از راه‌های سنجش موفقیت فیلم‌های محققانه، نگاه به عمق پژوهش آنهاست. به زبان ساده، از خود بپرسیم چه‌قدر از چیزهایی را که بعد از فیلم دریافته‌ایم، پیش از دیدن آن نیز می‌دانسته‌ایم؟ من،شخصا، تا پیش از دیدن این فیلم نمی‌دانستم چهارده استان ایران در معرض جدی این خطرند و استان همدان با داشتن چهل فروچاله در صدر این فهرست قرار دارد. من نمی‌دانستم که شخم زدن غیر اصولی زمین‌های کشاورزی و چاه‌های عمیق تأمین آب نیروگاه‌های برق از عوامل گسترش این آسیب زیست‌محیطی‌اند. و بی‌خبر بودم از این که بخشی از پروژۀ مسکن مهر بر خاک‌های پوک در شُرف فرونشست بنا شده‌اند. اینها مشتی نمونه خروارند و باید فیلم را کامل ببینید تا با همۀ زوایای موضوع آشنا شوید.

این موضوع گرچه به علم زمین‌شناسی مربوط است اما تبعات اجتماعی هم دارد، از جمله: خالی شدن ناگهانی روستاها از سکنه و مهاجرت ناگزیر روستانشینان به شهرها. خان‌جهانی این نکته را هم به‌خوبی به تصویر کشیده، و با اشاره به مدیریت موفق برخی کشورهای همسایه در مواجهه با این ضایعۀ طبیعت، نشان می‌دهد که اگر خرد و دانش راهنمای مدیریت منابع طبیعی ایران باشد، ما نیز می‌توانیم به‌سلامت از این بحران عبور کنیم.

در فیلمی پژوهشی که اتکاء آن بر گفتار است، نثر گفتار می‌تواند یکی از معیارهای توفیق یا شکست باشد. گفتار این فیلم را شهرام درخشان با همراهی محسن خان‌جهانی نوشته. صدای مخملین و فرهیختۀ درخشان، که گفتار این فیلم را نیز خوانده، برای علاقه‌مندان سینمای مستند ایران آشناست اما شاید قدرت قلم او کمتر تا کنون آشکار شده باشد.این فیلم فرصت خوبی است برای آشنایی با نثر خوش‌تراش و پرمایۀ او که هم ایجاز را می‌شناسد و هم در عین توجه به شیوایی و فخامت کلام، می‌داند گفتار فیلم مستند میدان فراخی برای گوی زدن چوگان قلم نیست. صراحت و پرسش‌های میخکوب‌کنندۀ متن، گاه یادآور گفتار «تهران، چند درجه ریشتر؟»(پیروز کلانتری)، یکی دیگر از نمونه‌های موفق گفتارنویسی در سینمای مستند ایران،نیز است.

تأکید من بر گفتار شاید این تصور را پیش بیاورد که با فیلمی رادیویی و فقیر از نظر بصری مواجهیم. اصلا این طور نیست. خان‌جهانی با استفادۀ غیرتزئینی از نماهای هوایی( که چند سالی است آفت فیلم‌های مستند ایرانی شده) و سفر به نقاط مختلف ایران، سعی کرده بهترین شواهد بصری هر یک از فکت‌های علمی مطرح‌شده در پژوهش را نمایش دهد. فیلم همچنین به رغم برخورداری از پژوهشی غنی، اطلاعات خود را نه به شکل مسلسل‌وار و بی‌وقفه، که با ریتمی درست و سکون‌های بجا ارائه می‌کند تا در ذهن بینندگان ته‌نشین شود. دو یار اصلی کارگردان در دستیابی به این ریتم و طمأنینه، آرش‌ زاهدی اصل و امیرحسین قاسمی، تدوینگر و صداگذار فیلم هستند.

«بر سر خاک» را ببینید تا بدانید چرا شیخ اجل،سعدی، چندصد سال پیش چنین سروده بود:

یکی بر سر شاخ بن می‌برید/خداوند بستان نگه کرد و دید

بگفتا گر این مرد بد می کند/ نه با من که با نفس خود می‌کند

بر اساس این گزارش، مستند «بر سر خاک» به کارگردانی محسن خان‌جهانی در چهاردهمین جشنواره بین المللی سینماحقیقت حضور داشت و جایزه ویژه هیات داوران این رویداد را کسب کرد.

بیشتر بخوانید:

انتشار فراخوان دوازدهمین جشن مستقل سینمای مستند ایران

روایت کمال تبریزی از یک مستند محیط زیستی تکان دهنده

کارگردان سینما: از زندگی در تهران احساس امنیت نمی‌کنم

خبر كوتاه بود، خاک خواهد مُرد

تماشاخانه