پدرش آیت‏‌الله محمدابراهیم اعرافی^(ره) از علمای زاهد، شجاع و مردم‌داری بود که نقشی محوری در احیاء ارزش‌های اسلامی و شعائر الهی در منطقه و سد محکم در برابر فرهنگ ستیزی و بی‌عدالتی رژیم پهلوی به شمار می‏رفت، او که از دوستان نزدیک امام خمینی^(ره) بود، سال‌ها قبل از انقلاب اسلامی با برپایی نماز جمعه و دعوت مردم به راهپیمایی نقش بسزایی در بیداری مردم میبد یزد و تربیت نسلی مؤمن، عالم و انقلابی برای منطقه و کشور ایفا کرد.

مادر آیت‏‌الله علیرضا اعرافی نیز از فرزندان آیت‏‌الله شیخ کاظم ملک افضلی اردکانی ^(ره) از زنان مؤمن و پاک‌دامن روزگار بود که همگام و همراه پدرش در تربیت فرزندان و پیشبرد اهداف اسلامی کوشید.

تحصیلات:

آیت‏ الله اعرافی پس از گذراندن روخوانی قرآن کریم، ادبیات و احکام اولیه در دوران کودکی نزد پدر و اساتید دیگر، در سال 1349 به قم هجرت کرد و دروس کلاسیک را پی گرفت و به سال 1350 دروس حوزه را آغاز، با ذوق و ذکاوت ذاتی و تلاش و کوشش تحسین برانگیز به سرعت دروس مقدماتی و دوره سطح حوزه را به پایان برد، به گونه‌ای که در سال 1356 در درس خارج فقه و اصول بزرگان حوزه حاضر شد آیت‏ الله اعرافی از آن دسته از شخصیت‏های دینی و علمی است که مکتب اساتید بسیاری را در رشته‏ های گوناگون درک و از محضر هر یک از آنان خوشه چینی کرده است.

او که در درس خارج فقه و اصول، شاگرد اساتیدی چون آیت‏ الله العظمی حاج شیخ مرتضی حائری^(ره)، آیت‏ الله العظمی فاضل لنکرانی^(ره)، آیت‏‌الله العظمی وحید خراسانی^{(دامت برکاته)} و آیت‏‌الله العظمی جواد تبریزی^(ره) بود، در درس تفسیر قرآن آیت‏ الله میرزا علی مشکینی^(ره) و هیئت علامه حسن‏زاده آملی^{(حفظه ‏الله)} شرکت جست و کتابهای فلسفت نا و اقتصادنا شهید صدر^(ره) را نزد آیت‏‌الله سیدکاظم حائری^{(حفظه‏ الله)} فراگرفت.

او که طی سالهای تحصیل از شرکت در دروس فلسفی بازنماند، اسفار اربعه، برهان شفا، فصول‏الحکم و تمهید القواعد را نزد آیت‏‌الله جوادی آملی^{(دامت برکاته)} و بخشی از اسفار را نزد آیت‏‌الله شهید مطهری^(ره) آموخت و از علامه مصباح یزدی^(حفظه^‏^الله)در مباحث فلسفه بهره برد و در تمام این سالها از حضور در پای درس اخلاق، اساتید اخلاق و مجالس اخلاقی آنان غفلت نکرد و بر اساس همان سنت همیشگی حوزه در تحصیل همپای با تهذیب را نصب‏‌العین قرار داد و بر محاسبه و مراقبه در گفتار و رفتار و تأسی بر سیره بزرگان در اخلاق به ویژه پدر بزرگوارش کوشید.

حرکت علمی:

تلمذ آیت‏‌الله اعرافی در برابر این قله‌های علم و تقوا در روزگار خود و آشنایی او با افکار و اندیشه‌ها، سبک و سیره آنان از آیات قرآن و کلام اهل‌بیت^{(علیه‌‌‌السلام)} فضای فکری و اخلاقی او را چنان شکل داد تا بتواند در مرحله نوین ورود حوزه‌های علمی به جهان نو، با دستی پر به سراغ مباحث اجتماعی و پدیدهای نوظهور در عرصه اندیشه و علم گام بگذارد، در این مسیر فراگیری زبان‌های عربی و انگلیسی و مطالعات فراوان او در رشته‌های ریاضی و فلسفه غرب، علوم انسانی و اجتماعی و کتبی که نوعاً در حوزه متداول نبوده است کمک شایانی به او در درک درست از فضای جدید جامعه شد.

بااین‌همه شرکت او در دوره تحقیقاتی تعلیم و تربیت و علوم انسانی دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (پژوهشگاه حوزه و دانشگاه) او را به رسیدن الگویی در چگونگی برخورد، نقد و یا گفتگو با مکاتب و اندیشه‌های نوین کمک کرد و از همه مهم‌تر به شناخت و ارتباط با نسل جدید حوزه و دانشگاه رهنمون ساخت و در طول چهار دهه گذشته همواره با دانشگاه‌های داخل و خارج در عرصه بین‏الملل در ارتباط و در دانشگاه‌های گوناگون تدریس کرده است .

آیت‏‌الله اعرافی در زمان تحصیل با پر کردن روزهای تعطیل خود به مباحثه تفسیر المیزان و نهج‌البلاغه و سایر کتب علمی پرداخت و منظومه فکری و علمی و اخلاقی خود را با نورانیت کلام وحی و اهل‌بیت^{(علیه‌‌‌السلام)}؛ منور کرد. سرانجام این حرکت فرهنگی و اجتماعی او به جهت‏دهی مطالعات و پژوهش‌های کتابخانه‏ای و میدانی در تعلیم و تربیت رساند و ضرورت و خلأ در این بخش او بر آن داشت که با نوآوری و تطبیق مباحث موجود در کتب قدما با مباحث امروزین به تدریس فقه ‏التربیه پرداخته و درزمینهٔ علوم انسانی و فلسفه آن و به‏ویژه حوزه علوم تربیتی و فلسفه تربیتی، ابواب جدید فقهی ازجمله فقه تربیتی، فقه روابط اجتماعی، فقه اخلاق را پایه‌ریزی کند، به‌گونه‌ای که جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی ویژه نوآوری و نظریه‌پردازی در رشته تعلیم و تربیت اسلامی به او اعطاء شد.

این جهت‏ دهی سال‌ها تحقیق و تبلیغ و تدریس در حالی صورت گرفت که وی در عرصه تدریس، تدریس اسفار اربعه و خارج فقه و اصول را ادامه و با دارا بودن شاگردانی در فقه، اصول و فلسفه در زمره اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم قرار گیرد.

آیت‏‌الله اعرافی به دلیل مطالعات فراوان در علوم مختلف و مشاهده مراکز علمی و حوزوی در بسیاری از کشورهای جهان از نزدیک و حضور فعال در همایش‌ها و کنفرانس علمی و دینی بین‌المللی در کنار تسلط بر علوم حوزوی و تدریس سطوح عالی حوزه از معدود شخصیت‌های علمی و دینی است که در دوره گذار حوزه‌های علمیه به مقطعی جدید ورود انقلاب اسلامی به دهه چهارم، یعنی دهه تقابل و تعامل گفتمان‌ها، گفتمان‌ها و پدیده‌های نوین فکری، سیاسی و اجتماعی را رصد و آسیب‌شناسی و فرصت‌ها و تهدیدها را فهرست می‏کند.

آثار و مسئولیت‌های علمی و اجرایی آیت‏‌الله اعرافی به‌خوبی بیانگر جایگاه مذهبی، مردمی، علمی و اخلاقی ایشان است به‌گونه‌ای که او در عین قرار داشتن در جایگاه یکی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و ارتباط با فضلا و روحانیون و بدنه حوزه و مؤسسات علمی، در قم در جایگاه امام‌جمعه قم ارتباط تنگاتنگی با مردم داشته و در جایگاه مدیریت حوزه‏های علمیه سراسر کشور با نخبگان حوزوی در ارتباط است.

بینش سیاسی و اجتماعی:

آیت‏‌الله اعرافی که خود از خانه جهاد و اجتهاد برخاست و از همان دوران کودکی مبارزه پدر و حضور مبارزین نهضت را در منزل از نزدیک دید، در دوران نهضت همراهی و همگامی با مخالفان و مبارزان را تجربه کرد و در سن 16 سالگی به زندان افتاد، پس از پیروزی انقلاب لحظه‏ای در دفاع از ارزش‌های به‌دست‌آمده آرام ننشست.

او در سال‌های دفاع مقدس بارها در جبهه‌های جنگ حضور یافت و مشوق رزمندگان اسلام بود. باروحیه ولایت ‏مداری درصحنه‌های سخت و دشوار، در کنار مردم پاسدار خون شهدا و ارزش‌های به‌دست‌آمده بوده و بر اساس تکلیف مداری، هرگز از وظیفه‏ای که اسلام و انقلاب بر دوش او نهاده شانه خالی نکرده است.

تأکید بر ولایت‌فقیه، پاسداری از ارزش‌های الهی و انسانی به‌دست‌آمده از خون شهدا، احترام به مردم‌سالاری دینی و قانون و رأی مردم، رسیدگی به نابسامانی‌های اجتماعی چون بیکاری و تورم و رعایت اخلاق و ادب اسلامی در عرصه سیاست و .... از مبانی و دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی ایشان است.

ب ) مسئولیت‌های اجرائی:

نام سازمان يا مؤسسه محل خدمت / نوع فعاليت / سمت

امامت جمعه شهر مقدس قم
مدیر حوزه‌های علمیه کشور
جامعه المصطفي العالميه/ هیئت امناء/ رئيس
شورای عالی انقلاب فرهنگی/ عضو حقیقی
شوراي فرهنگ عمومي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي/ پژوهشي/ عضو
جامعه المصطفي العالميه/ علمي– اجرايي/ رئيس/ سابقاً
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم / پژوهشي- آموزشي- اجرايي/ رئيس/ سابقاً
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم/ پژوهشي/ مدیر گروه علوم تربیتی/ معاون پژوهشی/ سابقاً
مركز جهاني علوم اسلامي/ علمي- اجرايي/ رئيس/ سابقاً
شوراي فرهنگي‌- اجتماعي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري/ پژوهشي- اجرايي/ عضو/ سابقاً
مؤسسه آموزشي- پژوهشي امام خميني (ره‌) قم/ پژوهشي/ مدير گروه علوم تربيتي/ سابقاً
مركز جهاني علوم اسلامي و سازمان مدارس / علمي - اجرايي / عضو هیئت امناء/ سابقاً
مرکز خدمات حوزه‌های علمیه/ عضو هیئت‌مدیره
کمسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی/ عضو
امامت جمعه شهرستان میبد (استان یزد)
حوزه علمیه برادران و خواهران میبد/ مسئول
دانشگاه پیام نور، دانشکده الهیات، دانشگاه علمی- کاربردی، علوم قرآني و مرکز تحقیقات ژنتیک میبد/ عضو هیئت امناء
مؤسسه بین‌المللی هدي / اجرايي / عضو هیئت امناء/ سابقاً
حوزه علميه قم / علمي اجرايي / معاون پژوهشي/ سابقاً
كنگره دین‌پژوهان كشور / پژوهشي / عضو/ سابقاً
فصلنامه حوزه و دانشگاه / اجرايي / مدیرمسئول
دفتر تبليغات حوزه علميه قم / اجرايي / عضو هیئت امناء/ سابقاً
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم/ عضو
شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم/ عضو
سند چشم‌انداز آموزش‌وپرورش/ ناظر
شورای عالی حوزه‏های علمیه کشور/ عضو
موسسه اشراق و عرفان/ مؤسس/ رئیس هیئت‌مدیره

ج ) سوابق تحقيقاتي:

عنوان طرح تحقيقاتي / سمت در طرح

فلسفه تعليم و تربيت / مؤلف
اهداف تعليم و تربيت از ديدگاه اسلام / مجري
در باب استعداد آدمي / مجري
آراء تربيتي دانشمندان مسلمان (5 جلدی)/ مجري
نظام تربيت اسلامي (سه جلد) / مجري
سيره تربيتي پيامبر و ائمه (ع ) (سه جلد) / مجري
نقش تربیت‌معلم / مشاور و ناظر
ارتباط معرفتي علوم تربيتي و اسلام / مشاوره و ناظر
مجموعه مقالات / مجری، استاد راهنما و مشاور

د) سوابق آموزشي:

عنوان دروس مورد تدريس/ نام مؤسسه يا دانشگاه

کتاب‌های مربوط به فقه و اصول در دوره سطح حوزه/ حوزه علميه قم
فلسفه اسلامي، کتاب‌های بدايه, نهايه, اسفار و منطق / حوزه علميه قم
خارج فقه : کتاب‌های قضاء و شهادات و حدود / حوزه علميه قم
خارج اصول فقه / حوزه علميه قم
فقه التربيه / حوزه علميه قم
عرفان اسلامي . كتاب تمهيد القواعد/ مركز جهاني علوم اسلامي
فلسفه تعليم و تربيت و تربيت در قرآن و روايات / دانشگاه تربيت مدرس تهران - دانشگاه تربیت‌معلم تهران
تربيت اسلامي / مؤسسه آموزشي - پژوهشي امام خميني (ره ) قم و مراكز تخصصي تبليغ و تفسير حوزه
فلسفه اخلاق / مؤسسه امام خميني و مراكز تخصصي حوزه
فلسفه / دانشگاه سپاه قم
فقه و اصول / دانشگاه قم (مدرسه عالي قضايي)
دروس معارف / دانشگاه علامه طباطبايي تهران

ه‍ ) عناوين پايان نامه‌هايي كه استاد، راهنما يا مشاور آن بوده‌اند:

عنوان پايان‌نامه/ مقطع/ سال

١. ميزان انطباق محتوا و اهداف كتب تعليمات ديني مقطع راهنمايي / كارشناسي ارشد / ١٣٧٦

٢. انگيزش در اخلاق از ديدگاه قرآن كريم / كارشناسي ارشد / ١٣٧٧

٣. روش‌هاي تربيتي ـ انذار و تبشير در قرآن / كارشناسي ارشد / ١٣٧٧

٤. بررسي تطبيقي فطرت از ديدگاه شهيد مطهري و استعداد از ديدگاه اسكفلر و پيامدهاي آن / كارشناسي ارشد / ١٣٧٧

٥. بررسي ارتباط ميان آموزه‌هاي وحياني و دانش‌آموز آموزش‌وپرورش از منظر معرفت‌شناسی / دكتري / ١٣٧٩

٦. رابطه فقه و تربيت / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

٧. تاريخ تحول ادوار اجتهاد / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

٨. جايگاه عقل و دین‌شناسی علامه طباطبايي و اقتضائات آن در تربيت عقلاني / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

٩. آداب و شیوه‌های آموزشي در سيره معصومين (ع ) / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

١٠. آراي تربيتي امام خميني (ره ) / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

١١. مباني كلامي حكومت ديني / سطح ٤ حوزه(دكترا) / ١٣٨١

١٢. خانواده در اسلام / كارشناسي ارشد / ١٣٨٠

١٣. تربيت فرزند در قرآن / كارشناسي ارشد / ١٣٨٠

١٤. ماديت گرايي، ريشه و علل آن از ديدگاه اسلام / ١٣٧٩

١٥. اسلام و دموكراسي / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

١٦. تربيت اخلاقي در سيره معصومين(ع) / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

١٧. روش‌های آسیب‌زا در تربيت اسلامي / كارشناسي ارشد / ١٣٧٩

و شمار دیگری از پایان‌نامه‌ها

و) کتا‌‌‌ب‌ها:

مجسمه و نقاشی/ زمستان/ 90
وحدت حوزه و دانشگاه/ پائیز/ 92
فقه تربیتی ج 1 (مبانی و پیش‌فرض‌ها) / بهار/ 95
فقه تربیتی ج2 (یادگیری علم و دین)/ پائیز/ 96
بررسی فقهی فلسفه ورزی و فلسفه آموزی/ بهار/ 91
قواعد فقهیه/ بهار/ 93
نفاق شناسی/ تابستان/ 95
احکام تربیت فرزند/ بهار/ 95
تربیت فرزند با رویکرد فقهی/ تابستان/ 95
درآمدی بر تفسیر تربیتی/ بهار/ 97
ضمیر ناخودآگاه در قرآن/ تابستان/ 93
فقه تربیتی جلد 1; مبانی و پیش‌فرض‌ها (ویراست جدید)/ بهار/ 95
فقه تربیتی جلد 4; تعلیم و تعّلم علوم و معارف عقلی/ تابستان/ 95
فقه تربیتی جلد 5 «تعلیم و تعلم علوم و معارف شهودی»/ بهار/ 95
فقه تربیتی جلد 7 «آداب مشترک تعلیم و تعلم»/ بهار/ 95
مکاسب محرمه 1 (اعیان نجس 1)/ پائیز/ 95
مکاسب محرمه جلد 2 (اعیان نجس 2)/ تابستان/ 95
مکاسب محرمه جلد 5 (محرمات علوم)/ زمستان/ 95
مکاسب محرمه جلد ششم (محرمات هنر)/ تابستان/ 95
روش‌های تربیت/ زمستان/ 95
هرمنوتیک/ بهار/ 95
درآمدی بر اجتهاد تمدن ساز/ بهار/ 95
حوزه علمیه؛ چیستی، گذشته، حال و آینده/ بهار/ 95
فقه تربیتی جلد 2 «ویراست سوم» (تعلیم و تعلّم علم و دین)/ پائیز / 96
فقه تربیتی جلد 24 (تربیت عبادی)/ بهار/ 96
مکاسب محرمه جلد 3 (داد و ستد با کالاهای دارای منفعت حرام)/ زمستان/ 96
مکاسب محرمه جلد 4 (محرمات علـــوم 1)/ زمستان/ 96
قلمرودین و گستره شریعت/ بهار/ 96
بررسی فقهی سب و دشنام / تابستان/ 96
خورشید عاشورا/ پائیز/ 96
فقه تربیتی جلد بیست و ششم (تربیت جنسی)/ تابستان/ 96
مکاسب محرمه جلد 12 (محرّمات روابط میان فردی 4)/ زمستان/ 96
گفتارهایی در باب حوزه و تمدن و انقلاب اسلامی/ زمستان/ 96
تبلیغ/ زمستان/ 96
شیطان شناسی/ زمستان/ 96
فقه تربیتی جلد بیست و یکم (تربیت جسمانی)/ زمستان/ 97
مکاسب محرمه جلد 8 (محرّمات ورزش و بازی)/ پائیز/ 97
مکاسب محرمه جلد 9 (محرّمات روابط میان فردی 1)/ بهار/ 97
مکاسب محرمه جلد 13 (محرّمات سیاست)/ زمستان/ 97
اندیشه‌های راهبردی قرآنی و حدیثی المصطفی(ص)/ زمستان/ 97
گواهان اعمال/ تابستان/ 97
وحدت و بیداری/ تابستان/ 98
مکاسب محرمه جلد چهاردهم (محرّمات تجاری و اداری)/ تابستان/ 98
مکاسب جلد هفتم (محرمات هنر 2 «غنا»)/ تابستان/ 98
فقه تربیتی جلد سوم ; تعلیم و تعلم قرآن و حدیث/ تابستان/ 98
فقه تربیتی جلد بیست و نهم (تربیت خانواده)/ پائیز/ 98
اجتهاد تقلید جلد اول (مقدمات اجتهاد)/ زمستان / 98
اجتهاد و تقلید جلد 4 (شرایط مرجع 1)/ بهار/ 99
اصول روابط خانوادگی در اسلام/ بهار/ 99
مکاسب محرمه ج 10 (غیبت)/ تابستان/ 99
مکاسب محرمه ج 11 (کذب)/ تابستان/ 99
مکاسب محرمه ج 15 (اخذ اجرت بر واجبات)/ تابستان/ 99
دیپلماسی حوزوی در بحران کرونا/ تابستان/ 99
فقه تربیتی ج 26 (وظایف نهادهای تربیتی: حکومت) / تابستان/ 99
فقه تربیتی ج7.2 ( آداب مشترک تعلیم و تعلم)/ پاییز/ 99
اجتهاد و تقلید جلد 2 (راه‌های تحصیل حکم1)/ پاییز/ 99
فقه امربه‌معروف و نهی از منکر/ ویراستاری/ 99
فقه تربیتی ج 30 (قواعد)/ ویراستاری/ 99

ط) اسامي و مشخصات جوايز علمي

کسب جایزه جهانی نوآوری و نظریه‌پردازی علوم انسانی اسلامی در رشته تعلیم و تربیت اسلامی در دومین دوره آن
کسب رتبه اول کتاب برتر حوزه در سال 1377 (كتاب "آراء دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن ج١")
کسب رتبه برگزيده سومين دوره كنگره دین‌پژوهان كشور در سال 1380 (كتاب تربيت فرزند "سيره تربيتي پيامبر^(ص) و اهل‌بیت^(ع)")
کسب رتبه اول بيست و يكمين دوره انتخاب كتاب سال جمهوري اسلامي ايران در سال 1382(کتاب‌آرای دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن ج 3)
کسب رتبه پژوهش برتر (فقه تربیتی)
کسب رتبه کتاب برگزیده کتاب سال حوزه در سال 1394 (کتاب تربیت فرزند با رویکر فقهی)