عصر ایران؛ محسن ظهوری - «این گچ‌بری از شاهکارهای این صنعت است. نقشه گچ‌بری داخل این بنا با نفیس‌ترین نقشه قالی‌های شرقی برابری می‌کند.» کریستی ویلسن پژوهشگر هنر و فرهنگ ایران، این جمله را درباره بنایی گفته که سال‌هاست زیبایی‌اش را همگان ستوده‌اند. بنایی استوار و چشمگیر در دل شهر همدان؛ گنبد علویان. داستانش را در این قسمت از «ایران به روایت آثار» ببینید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در قسمت قبل منتشر شد:

ایران به روایت آثار؛ قسمت پنجاه‌ویکم: تخت طاووس

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گنبد علویان، سازه‌ای است آجری با گچبری‌های زیبا که هیچ کتیبه‌ای برای دانستن تاریخ ساختش در اختیار نداریم. اما گمان اصلی را بر این گذاشته‌اند که در اواخر دوره سلجوقیان ساخته شده. سلسله‌ای قدرتمند که توانسته بود وسعت مرزهای خود را به دوره ساسانیان برساند؛ اما با مرگ ملکشاه سلطان قدرتمند آن، پسرانش برای رسیدن قدرت نزاعی طولانی را آغاز کردند که در نهایت باعث تکه تکه شدن قلمروی سلجوقیان شد. همدان در این روزگار پایتخت سلطنت سلجوقیانِ عراق بود؛ شاخه‌ای از این دودمان که بر شرق ایران حکمرانی می‌کرد و زیر نظر خاندان علویان اداره می‌شد؛ خاندانی که از سال‌ها قبل به این شهر آمده بودند.

به طور دقیق نمی‌دانیم که ساخت گنبد علویان را در چه سالی آغاز کرده‌اند، اما می‌دانیم آنچه امروز در برابر ماست، احتمالا متعلق به دو پادشاه آخر سلجوقیان است؛ یا ارسلان شاه یکم و یا جانشینش طغرل سوم، آخرین شاه این سلسله که به دستور سلطان تکِش خوارزمشاه کشته شد.

شواهد تاریخی و بررسی معماری بنا بیشتر پژوهشگران را قانع کرده که اتمام گنبد علویان باید در همین حدود باشد. معماری‌اش شبیه به گنبد سرخ مراغه است که در این دوران ساخته شده و کتیبه‌ای به خط کوفی از آیات نخستین سوره انسان بر یکی از دیواره‌های بیرونی‌اش آجرکاری شده که از کتیبه‌های مشهور دوره سلجوقیان است.

می‌گویند احتمالا این بنا را به عنوان یک مسجد ساخته‌اند. محرابی دارد که این گمانه را تقویت می‌کند. اما زیر محرابش راهی است به سردابی با آرامگاه اشخاصی در آن. گفته‌اند که این سرداب بعدها کنده شده و این قبور هم متعلق به بزرگان خاندان علویان است. اما همین موضوع گمان دیگری را به وجد آورده؛ اینکه اینجا خانقاه خاندان علویان بوده و از ابتدا آن را به عنوان آرامگاه خود نیز در نظر گرفته بودند. شعری از خاقانی که چند روزی را در همدان گذرانده بود این حدس را تقویت می‌کند:

شد خانقه صفا ضمیرش

زان گنبد سبز خواند پیرش

خضرش به مثال کعبه دانی

الوند، ابوعبیذ خوانی

خاقانی از گنبد سبزی یاد می‌کند که شبیه به کعبه است. گنبد علویان مکعب بزرگی است به ارتفاع ۱۱ و نیم متر که طول هر ضلعش حدود ۱۲ متر ساخته شده. پس معماری این بنا به کعبه شباهت دارد. اما چرا باید آن را گنبد سبز می‌نامید؟ چرا امروز آن را گنبد علویان نامیده‌اند؟ این بنا که گنبدی روی خود ندارد.

بررسی‌های باستان‌شناسانه نشان داده که این سازه گنبدی داشته و فرو ریخته. این تصویری است قدیمی از این بنا و این هم پس از آنکه در سال ۱۳۱۷ بازسازی‌اش کردند. قسمت های فروریخته‌اش را با آجر ساختند و رویش شیروانی گذاشتند تا بنا از برف و باران، بیشتر از این آسیب نبیند. تا همین‌جا هم بخشی از گچبری‌های زیبای آن از دست رفته؛ همان‌ها که این بنا را به شهرتی چنین عظیم رسانده‌اند.

کافی است وقت ورود به مجموعه، طاقی‌اش را ببینید تا اوج هنر به کار رفته در آن را دریابید. این طاقی به ارتفاع سه متر در ضلع شمالی بنا قرار دارد با سردری که گچبری و آجرکاری شده و پیرامونش به خط کوفی کتیبه‌هایی حک کرده‌اند.

سلجوقیان در آجرکاری و گچبری سرآمد تاریخ‌اند. از پیشینیان الهام گرفتند و چیز تازه‌ای خلق کردند. روش‌های متنوع آرایش هندسی آجرها و بافت‌های گوناگونی که در نمای ساختمان‌های عصر خود به وجود آورده‌اند، معماری در ایران را به دوره جدیدی وارد کرده آن‌ها در گچبری راه هنرمندان دوره ساسانیان را پیش گرفتند و از نقش‌مایه‌ها و موتیو‌های آنان بهره بردند. این تنوع، زیبایی و خلاقیت را می‌توان در داخل بنای گنبد علویان دید. محرابش با کتیبه‌های قرآنی و نقوش گیاهی و هندسی تزئین شده و کل فضای داخل را به صورت یکپارچه، و به بهترین صورت گچبری کرده‌اند. هنر ایرانی پس از سال‌ها رکود، دوباره به اوج زیبایی رسیده؛ هنرمندان سلجوقی از معماری روزگار خود الهام گرفته و کار پیشینیان را با دقت بررسی کرده و شیوه خود را ساختند. اینجا گنبد علویان همدان، یکی از آخرین شاهکارهای آنان است.