سیر کاهشی جمعیت دانشجو

روزنامه جام جم نوشت: «بگذریم از این که حالا دانشجوبودن چندان هم تفاخری ندارد اما روزگاری در ایران دانشجو نمادی از سختکوشی و تلاش محسوب می‌شد و این رویه با توجه به جمعیت رو به گسترش دانشجویان (با توجه به رسیدن دهه‌شصتی‌ها به زمان تحصیلات آموزش‌ عالی) به یک نوع سبک‌ زندگی تبدیل شده بود؛ هر چند از مظاهر آن سبک‌ زندگی دیگر فقط پوسته‌ای باقی‌ مانده اما هنوز هم بسیاری وقتی می‌خواهند از قناعت و تلاش مثالی بیاورند از اصطلاح «زندگی‌ دانشجویی» وام می‌گیرند.

در طول چهار دهه گذشته اما اتفاقات بسیاری درباره جمعیت دانشجویی افتاده است. از رشد قارچ‌گونه دانشگاه‌ها در ایران که باعث افت کیفیت تحصیلی و افزایش میزان صندلی‌های خالی دانشگاه‌ها شده گرفته، تا آمار تلخ و شگفت فارغ‌التحصیلان بیکار و بر هم خوردن تعادل در رشته‌های مورد درخواست آنها؛ اتفاقاتی که هر کدامشان جای پژوهش‌های مستقلی را طلب می‌کند. به مناسبت روز دانشجو چند مورد از این آمارها را استخراج کرده‌ایم تا شاید بتوان شمایلی کلی از وضعیت دانشجویان در ایران را به دست آوریم.

بیکاری پس از دانشجویی

آخرین آمار رصد اشتغال فارغ‌التحصیلان آموزش‌ عالی ایران مربوط به سال ۹۳-۹۲ است که نشان می‌دهد ۴۷درصد این فارغ‌التحصیلان بیکار هستند. بیشترین بیکاری هم در آن سال در رشته‌های هنر، کشاورزی و البته فنی و مهندسی ثبت‌ شده است اما آمار تازه‌تر را مرکز آمار ایران در پاییز ۹۹ منتشر کرده که در آن تعداد بیکاران حدود دو میلیون و ۴۳۵هزار و ۷۱۷ نفر اعلام شده است.‌

قسمت تلخ ماجرا اما اینجاست که به گواه آمارهای این مرکز سهم جمعیت بیکار فارغ‌التحصیلان آموزش‌ عالی از کل بیکاران ۴۰/۲درصد بوده است! با توجه به این که حدود ۴۰درصد بیکاران کشور را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند این یعنی تعداد بیکاران فارغ‌التحصیل به روایت رسمی نزدیک به یک‌میلیون نفر بوده است.

دانشجوها را چه شد؟

روند تعداد کل دانشجویان آموزش‌ عالی کشور نشان می‌دهد طی یک‌دهه گذشته تعداد دانشجویان ایرانی رو به کاهش است البته با بررسی روند ۱۰ سال گذشته در سال‌هایی مانند سال تحصیلی ۹۴-۹۳ شاهد افزایش تعداد دانشجویان هستیم.

آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌ عالی وزارت‌ علوم نشان می‌دهد در سال‌ تحصیلی گذشته سه میلیون و ۱۸۲ هزار و ۹۸۹ دانشجو در دانشگاه‌های ایران تحصیل می‌کرده‌اند که از این میان بیش از یک میلیون و ۶۳۸ هزار دانشجو مرد و بیش از یک‌ میلیون و ۵۴۴ هزار دانشجوی زن بوده‌اند. نکته قابل‌ توجه این که در سال تحصیلی ۹۴ـ۹۳ تعداد دانشجویان ایران چهار میلیون و ۸۱۱هزار و ۵۸۱نفر بوده است. به این معنا که طی پنج سال گذشته بیش از ۱/۵ میلیون نفر از جمعیت دانشجویی کم شده است.

کارشناسی؛ پر جمعیت‌ترین مقطع

سهم دانشجویان کارشناسی همچنان با فاصله نسبت به مقاطع دیگر بیشتر است. در سال تحصیلی گذشته یک میلیون و ۹۹۰هزار نفر یعنی ۶۳/۵۳درصد کل دانشجویان در دوره کارشناسی محصول به تحصیل بوده‌اند، ۵۱۳هزار نفر معادل ۱۶/۱۳درصد دانشجوی کارشناسی‌ارشد هستند، ۴۳۶هزار نفر معادل ۱۳/۷۱درصد در دوره کاردانی، بیش از ۱۴۷هزار نفر یعنی ۴/۶۳درصد در دوره دکترای تخصصی و بیش از ۹۵هزار نفر معادل ۳درصد در دوره دکترای‌حرفه‌ای مشغول به تحصیل هستند. دانشجویان دکترای تخصصی در حالی بیش از ۴ درصد کل دانشجویان سال گذشته را تشکیل می‌دهند که سال ۹۰ این دانشجویان فقط یک‌درصد کل دانشجویان ایران بودند.

محبوب مثل علوم‌ انسانی

حجم قابل‌ توجهی از دانشجویان ایران در رشته علوم‌ انسانی در حال تحصیل هستند و این تناقض شگفتی با میزان بیکاران این رشته دارد. این در حالی است که بیشترین داوطلبان چند سال اخیر در حالی مربوط به رشته علوم‌ تجربی بوده که دانشجویان کنونی این رشته جزو کمترین‌ها هستند.

۴۹/۴درصد از کل دانشجویان ایران در رشته علوم‌ انسانی تحصیل می‌کنند، ۲۵/۵درصد آنها مشغول تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی هستند، ۷/۶درصد در رشته علوم‌ پزشکی، ۷/۳درصد در رشته‌های هنر، ۶/۵درصد در رشته‌های علوم‌ پایه و ۳/۷درصد در رشته‌های علوم کشاورزی و دامپروری مشغول به تحصیل هستند؛ ظرفیت پذیرش دانشجویان رشته‌های مختلف یک‌دهه است که محل چالش بوده و بسیاری معتقدند کمبود کنونی پزشک‌ عمومی در ایران حاصل نبود تعادل این ظرفیت‌هاست.

چه خبر از روان دانشجو؟

ورود به محیط دانشگاه را برابر با ورود به یک دوره تازه‌ای از زندگی می‌دانند، همین ناشناختگی برای بسیاری از دانشجویان همراه با اختلالات روانی بوده است.  آن چه تحقیقات گذشته نشان می‌دهد دانشجویان در حال‌ حاضر حداقل ۵ برابر بیش از دانشجویان ۱۰ سال قبل مبتلا به بیماری‌های سلامت روان هستند. 

آمارهای مربوط به مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره نشان می‌دهد افسردگی، اضطراب، اختلال‌ خواب و اختلال کم‌توجهی از رایج‌ترین موارد مراجعه دانشجویان به مراکز مشاوره دانشگاه‌های تهران بوده است. البته که این آمارها مربوط به پیش از دوران فراگیری کروناست و قطعا پس از فراگیری این اختلالات بیشتر شده است.

در یک فقره نمونه آماری باید بدانیم دانشجویان ایران در حالی سال‌ تحصیلی تازه را آغاز کرده‌اند که بیش از یک‌سوم آنها یکی از افراد خانواده خود را به‌واسطه کرونا از دست داده‌اند!

ایران رکورددار دانشگاه‌داری

در ایران ۲‌هزار و ۶۴۰دانشگاه وجود دارد که از این میان سهم وزارت علوم از جمعیت دانشجویی ۶۸درصد و سهم دانشگاه‌ آزاد ۳۲‌درصد است. این در حالی است که چین فقط ۲‌هزارو۴۸۱ و هند فقط هزار و ۶۲۰دانشگاه دایر کرده است. این تعداد دانشگاه، حدود ۵هزارمیلیارد تومان از بودجه کل کشور را می‌بلعد و نزدیک به ۵۰‌درصد از جمعیت بیکار کشور را تولید می‌کند.

نکته دیگر اینجاست که در نهایت بدنه اداری ایران نخبگان را به حاشیه می‌راند و متوسط‌ها و فارغ‌التحصیلان رشته‌های غیرمرتبط را به خود جذب می‌کند. تعداد دانشگاه‌ها در اغلب کشورهای پیشرفته جهان زیر ۵۰۰ دانشگاه است؛ به‌ طوری که آلمان ۴۱۲، انگلیس ۲۹۱، کانادا ۳۲۹، ایتالیا ۲۳۶ و هلند ۴۲۳ دانشگاه دارند. این در حالی است که برخی کشورهای اروپایی نظیر نروژ، سوئد، دانمارک، فنلاند و ... زیر ۱۰۰ دانشگاه تاسیس کرده‌اند.

در چه دانشگاهایی درس می‌خوانند؟

آمارهای موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی نشان می‌دهد ۲۰/۲ درصد معادل ۶۸۲ هزار و ۱۹۰ دانشجو در دانشگاه‌های وابسته به وزارت‌ علوم، ۱۳/۴درصد معادل ۴۵۰هزار و ۵۷۰نفر در دانشگاه پیام‌ نور، ۹/۴درصد معادل ۳۱۵هزار و ۸۹۸نفر در دانشگاه جامع علمی‌-کاربردی، ۴/۶درصد معادل ۱۵۴هزار و ۸۵۰نفر در دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای، ۱/۳درصد معادل ۴۲هزار و ۸۱۴نفر در دانشگاه فرهنگیان، ۶/۱درصد معادل ۲۰۶هزار و ۷۷۱نفر در دانشگاه‌های وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشکی، ۰/۷درصد معادل ۲۴هزار و ۶۲۷نفر در دانشگاه‌های دستگاه‌های اجرایی، ۳۵/۶درصد معادل یک میلیون و ۱۹۹هزار و ۷۴۱نفر در دانشگاه آزاد اسلامی، همچنین ۸/۸درصد معادل ۲۹۵هزار و ۹۲۷ نفر در موسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی مشغول به تحصیل هستند.

بیشترین دانشجویان مهاجر

دانشجویان دانشگاه‌های شریف، صنعتی اصفهان، تهران، صنعتی امیرکبیر، علم‌وصنعت و فردوسی‌ مشهد بیشترین مراجعه را به وزارت‌ علوم برای تحصیل در خارج از کشور دارند. ناصر مطیعی، مدیر کل وقت امور دانشجویان در سال گذشته گفته بود که سالانه حدود ۴۰تا۴۵هزار نفر از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی به دنبال تایید مدرک برای ترجمه و ادامه تحصیل در خارج از کشور هستند که بیشتر این دانشجویان در مقاطع تحصیلی دکتری و فوق‌لیسانس هستند.

این آمارها نشان می‌دهد برعکس آن چیزی که طرفداران آموزش‌عالی رایگان ادعا می‌کنند، این دانشگاه‌های دولتی هستند که بالاترین آمار فرار مغزها را به خود اختصاص می‌دهند و دلیل آن هم کیفیت بالاتر این دانشگاه‌ها و بالابودن شانس پذیرش دانشجویان آنها از سوی دانشگاه‌های کشورهای توسعه یافته است.

مقصد دانشجویان مهاجر کجاست؟

تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹هزار دانشجو در سال۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

در میان گروه‌های مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷/۲درصد، مشمولان بنیاد ملی نخبگان با ۲۵/۵درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵/۴درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند. از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰دانشگاه برتر آمریکا با اندکی افزایش همراه بوده و از ۲۰۱نفر در سال ۲۰۱۳ به ۲۴۰ نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده است. از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰دانشگاه برتر آمریکا نیز کاهش اندکی یافته و از ۲۴۰ دانشجو به ۲۲۹ دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.