کمانچه؛ یک صدای ایرانی، یک ساز جهانی

کمانچه در میان سازهای ایرانی این شانس را داشته است که در فهرست میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت برسد.

عصر ایران؛ سحر طاعتی ــ کمانچه یکی از قدیمی‌ترین سازهای موسیقی ایران است که پس از تار مهم‌ترین ساز موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. برخی آن را متعلق به دوران پیش از حمله اعراب و ورود اسلام به ایران می‌دادند اما نخستین ردپای ساز کمانچه را می‌توان در کتاب موسیقی «الکبیر» ابونصر فارابی که متعلق به سده چهارم هجری است، مشاهده کرد چرا که فارابی در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن ،رباب یاد کرده است. هر چند که بر اساس اطلاعات تاریخی اولین کمانچه در دروه صفویه ساخته شده و در همان دوران و حتی قاجار نیز کمانچه یکی از مهمترین و اصلی‌‌ترین ساز موسیقی ایرانی بوده است.

این ساز زهی ـ آرشه‌ای از زمان شکل‌گیری‌اش تا به امروز تغییرات ساختاری زیادی داشته است به طوری که از ابتدا با سه سیم و بدون سیم‌گیر ساخته شده بود و در واقع سیم‌ها به خود ساز وصل بودند که بعدها با آمدن ویلن به ایران علاوه بر اضافه شدن یک سیم دیگر به کمانچه‌، با تقلید از تاندور ویولن (پیچ‌های کوچک تنظیم کوک)، این بخش نیز به آن اضافه شد. ویلن حتی در استفاده از نوع سیم‌های کمانچه نیز بی‌تاثیر نبوده به طوری که با آمدن این ساز غربی، سیم‌های ویلن جایگزین سیم‌های ابریشمی کمانچه شد که از روده تابیده شده حیوانات ساخته می‌شد.

کمانچه علاوه برکاسه، دسته و سر، در انتهای تحتانی دارای پایه‌ای است که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. شکم ساز کروی شکل است که مقطع نسبتاً کوچکی از آن در جلو به دهانه‌ای اختصاص یافته و روی دهانه پوست کشیده شده و روی پوست، خرک قرار گرفته است. سر ساز متشکل از جعبه گوشی‌ها است که در دو طرف آن هریک دو گوشی وجود دارد که سیم‌های کمانچه به وسیله‌ی این گوشی، کوک و محکم می‌شوند.

کمانچه در بسیاری از مناطق مختلف ایران با نام‌های متفاوتی نواخته می‌شود به طوری که در سیستان و بلوچستان این ساز قیچک و در لرستان تال نام دارد. کمانچه آذری، ترکمنی و گونه‌های دیگری نیز وجود دارد که هر کدام راوی رپرتوار منطقه خود هستند. طی سالهای اخیر برای گستردگی صدای این ساز، کمانچه آلتو و باس نیز ساخته شده است.

کمانچه در میان سازهای ایرانی این شانس را داشته است که در فهرست میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت برسد.

میرزا محمد و استاد معصوم کمانچه‌ای نوازندگان دوره صفویه،‌خوش نواز، موسی کاشی و باقرخان رامشگر از نوازندگان دوره ناصری بودند که پس از آنها اسماعیل خان، حسین خان اسماعیل زاده فرزند اسماعیل خان، رکن الدین مختاری، ابوالحسن صبا، شهباز برمکی، ابراهیم منصوری، حسین یاحقی، علی اصغر بهاری، مجتبی میرزاده، رحمت الله بدیعی نوازندگی کمانچه را ادامه دادند تا به امروز که شاهد کمانچه‌نوازان معاصری چون کیهان کلهر، اردشیر کامکار، علی اکبر شکارچی، فرج علیپور، داوود گنجه‌ای و دیگران هستیم.

قطعه انتخاب شده برای شنیدن صدای کمانچه، نوازندگی استاد علی اصغر بهاری در حافظیه شیراز است.

اجرای کمانچه توسط علی‌اصغر بهاری