تیر 57؛ وکیل مارشال پتن که موفق به دیدار با شاه نشد

   عصر ایران؛ مهرداد خدیر- در روزهای گرم تیر 1401 خورشیدی خالی از لطف نیست که در سفری تاریخی به 44 سال قبل - تیر ماهِ سال پرالتهاب 1357 - از اتفاقی بگوییم که در دیدار یک شخصیت مشهور فرانسوی از ایران رخ داد و در واقع رخ نداد!

  در خاطرات دکتر مرتضی مشیر حقوق‌دان برجستۀ ایرانی آمده در تیر 1357 میزبان «ژاک ایزرنی» حقوق‌دان برجستۀ فرانسوی در ایران بوده که تمایل داشته با محمد رضاشاه ملاقات کند و نکاتی را دربارۀ حوادث ایران و پیش‌بینی خود با او در میان گذارد ولی هر چه کوشیدند و این و آن را واسطه کردند این امکان را نیافتند و بی ملاقات با شاه از ایران رفت.

       ابتدا بدانیم دکتر مرتضی مشیر که بوده است. او یک چهرۀ ملی و مصدقی بود و با این وجود نمایندۀ فسا از استان فارس در آخرین دورۀ مجلس شورای ملی شد و چون در کوران انقلاب از نمایندگی استعفا کرد، بعد از پیروزی انقلاب به سرنوشت دو رییس و دیگر نمایندگان مجلس شورای ملی دچار یا چندان گرفتار نشد. البته تا 7 سال از سفر به خارج از کشور منع شده بود اما سرانجام در سال 1364 به دعوت رییس کانون وکلای پاریس و به قصد شرکت در کنفرانس سه ماهۀ آنان در این شهر و لاهه راهی فرانسه شد و بعد هم به آمریکا رفت تا به خانوادۀ خود بپیوندد و دیگر بازنگشت تا سال 1397 که درگذشت.

                           سید مرتضی مشیر 1397-1310، نمایندۀ آخرین دورۀ مجلس شورای ملی از فسا/فارس

   هر دو رییس مجلس شورای ملی دورۀ 24 – مهندس عبدالله ریاضی و دکتر جواد سعید - اما با حکم دادگاه انقلاب به مرگ محکوم و اعدام شدند.

  عبدالله ریاضی که 12 سال رییس مجلس شورای ملی بود در فروردین 1358 اعدام شد و جواد سعید – پزشک اهل ساری - جانشین او و آخرین رییس مجلس شورای ملی پیش از انقلاب نیز یک ماه بعد از او در مقابل جوخۀ آتش قرار گرفت. پس از امیر عباس هویدا، این دو عالی‌ترین مقامات حکومت پهلوی بودند اگرچه مثل او در دادگاه گفتند تصمیمات را شخص شاه می‌گرفت و آنها کاره‌ای نبودند. اما همین دفاع مهم‌ترین اتهام آنان شد: از تأثیر انداختن پارلمان.

  از راه‌یابی سید مرتضی مشیر به مجلس شورای ملی در سال 1354 بعدتر به عنوان یکی از نشانه‌های باز شدن نسبی فضای سیاسی یاد شد چرا که درباری نبود و به گرایش‌های ملی شهرت داشت و بسیار باسواد بود و با سران جبهۀ ملی چون کریم سنجابی، شاپور بختیار و داریوش فروهر در ارتباط؛ کما این که در خرداد 1356 در پی آن بود که پاسخی از شاه برای نامۀ مشهور سه امضایی - پیشنهاد برگزاری انتخابات آزاد به شاه - دریافت کند.

   در نام اول – مرتضی مشیر- بیش از این نمی‌توان درنگ کرد و سراغ موضوع اصلی می‌روم.

                                 تصویر ملاقات مارشال پتن با آدولف هیتلر و سند خیانت از نگاه فرانسوی‌ها

   نام دیگر ژاک ایزرنی وکیل بسیار مشهور فرانسوی است که 34 سال تمام تلاش کرد ثابت کند «مارشال پتن»- رییس کشور فرانسه در دوران جنگ دوم جهانی- و نماد خیانت در تاریخ معاصر فرانسه به خاطر آن که تسلیم نیروهای آلمان نازی شده بود، خائن نبوده است. قهرمان جنگ اول جهانی که در جنگ دوم تسلیم هیتلر و رییس حکومت شد اما فرانسۀ اشغال شده.

  این وکیل به خاطر همین مدافعات مستمر شهرت جهانی یافت و نام او در کتاب‌های حقوق دانشگاه‌های دنیا و تاریخ علم حقوق ثبت شده که نه تنها در مقام دفاع حقوقی از مارشال پتن برآمد تا خائن بودن او را رد کند که پس از مرگ موکل و طی سال‌های متمادی پرونده را بسته شده ندانست و برای رد اتهامات او کوشید و خود نمادی شد از پی‌گیری در پرونده‌های قضایی.

  مارشال پتن به دستور ژنرال دوگل رهبر فرانسۀ پس از جنگ محاکمه و به اتهام خیانت به ملت و همکاری با دشمن به اعدام محکوم شد و این یعنی دفاع وکیل مؤثر نیفتاد. البته افکار عمومی نیز همه علیه مارشال بود. با این حال به خاطر سن بالا و با موافقت دوگل، حکم را اجرا نکردند و سرانجام مارشال پتن در 95 سالگی و 6 سال پس از پایان جنگ جهانی در زندان درگذشت.

  وکیل او اما چنان که اشاره شد پس از مرگ هم دست‌بردار نبود و کوشید تعریف خیانت را هم تغییر دهد و چه بسا اگر یکی از استدلالات او را بپذیریم که اگر پتن تسلیم نمی‌شد پاریس ویران می‌شد خودمان هم باید دربارۀ تسلیم شدن شاه سلطان حسین صفوی در مقابل محمود افغان تجدید نظر کنیم زیرا او هم مدعی بود اگر تاج را به او نمی‌بخشیدم از اصفهان چیزی باقی نمی‌ماند اگرچه مخالفان می گویند در هر دو فقره بیم جان خودشان می‌چربیده بر نگرانی بابت تخریب دو شهر زیبا.

  باری، ژاک ایزرنی که وکیلی بود با اشتهار جهانی و سوژۀ مورد علاقۀ روزنامه‌نگاران در تیر 1357 میهمان حقوق‌دان ایرانی و نمایندۀ مجلس شورای ملی بود و 44 سال قبل در همین روزها در ویلای میزبان در نوشهر به سر می‌بُرد.  درست در همان روزها که محمد رضا شاه پهلوی هم تعطیلات تابستانی را در نوشهر سپری می‌کرد.

  مرتضی مشیر از طریق مهندس ریاضی رییس مجلس شورای ملی در تهران و بعد با مراجعه مستقیم به کاخ نوشهر با پیغام به سرلشگر نشاط رییس گارد سلطنتی -که همیشه با شاه بود- خواستار وقت ملاقاتی می‌شود تا مرد سرشناس فرانسوی بتواند مواردی را با شاه در میان گذارد.

   نمایندۀ مجلس اما نتوانست وقت ملاقات با شاه بگیرد. رییس مجلس هم موفق نشده بود. چون مجلس هم در تعطیلات تابستانی بود. سرلشگر نشاط در محل بود اما به آتابای معاون وزارت دربار ارجاع داد و او هم به امیر‌عباس هویدا وزیر دربار.

   مشیر، هویدا را از نزدیک می‌شناخت و در دوران نخست‌وزیری بارها با هم ناهار خورده بودند اما نتوانست او را پیدا کند. ضمن این که خود سرلشگر نشاط را مؤثرتر می‌دانست چرا که کافی بود در همان نوشهر به شاه منتقل کند ولی این کار را نکرد.

  شاید هم نشاط به شاه گفته بود و نپذیرفت چون شاه به دوستی با دوگل افتخار می‌کرد و میزبان او هم بوده و نمی‌خواست با وکیل دشمن او ملاقات کند یا از خود مشیر هم خوشش نمی‌آمد چه رسد به دوست حقوق‌دان او یا چون می‌دانست هر دو در ستایش دکتر مصدق سخن گفته‌اند قبول نکرد یا در تعطیلات تابستانی می‌خواست لذت ببرد یا تصور می‌کرد مشیر قصد دارد شاه را نسبت به تغییر نخست‌وزیر و انتصاب نخست‌وزیری مجاب کند در حالی که سال قبل هم اعتنا نکرده بود و اعتراضات را که از اواخر سال 1356 شروع شده بود جدی نمی‌گرفت که اگر گرفته بود در تیر 57 به سفر تابستانی نمی‌رفت.

  اینها را نمی‌دانیم چون سرلشگر نشاط هم بعد از انقلاب به سرعت اعدام شد و چه بسا اگر مجال خاطره نویسی می یافت این داستان را بازمی‌گفت و با نگاه منفی بعید نبوده شاه این ملاقات را توطئه بپندارد زیرا مارشال پتن از منفورترین شخصیت‌های تاریخ فرانسه است و وکیل او اگر چه در پی استدلال حقوقی ولی به هر حال وکیل او بوده است.

  این را اما می‌دانیم که ژاک ایزرنی که در تیر 57 به تهران آمد و سپس به اتفاق میزبان خود – دکتر مشیر- به شمال رفت و 8 روز منتظر بود به ملاقات پذیرفته شود می‌خواست به شاه بگوید اوضاع سیاسی آن گونه که نیست که او تصور می‌کند.

  شاه، کمونیست‌ها را دشمن اصلی می‌دانست و بنا نداشت به نیروهای ملی میدان بدهد و هرگز تصور نمی‌کرد نیروهای مذهبی دست بالا را داشته باشند.

  ایزرنی که تا 20 سال بعد هم زنده بود در خاطرات خود آورده که قصد داشته به شاه بگوید آن راه به چاه ختم می‌شود اما دیداری دست نداد. هر چند که بعید است در تیر 57 اگر هم ملاقاتی صورت می‌گرفت به اندرزهای وکیل فرانسوی عمل می‌کرد کما این که یک ماه و نیم بعد و در آخرین کنفرانس مطبوعاتی به مناسبت سالگرد 28 مرداد باز به دکتر مصدق طعنه زد و موجب نزدیک شدن نیروهای ملی به مذهبی شد.

  شاید هم شاه می‌دانست دکتر مصدق در دادگاه فرمایشی خود گفته بود: «در فرانسه مارشال پتن را به اتهام همکاری با دشمن – آلمان نازی- محاکمه و محکوم کردند و اینجا مرا به جرم دفاع از حقوق ملت ایران و احراج انگلیس‌ها محاکمه می‌کنید.»

  مرتضی مشیر کتابی هم دربارۀ سرنوشت «پی‌یر لاوال» نخست‌وزیر فرانسه ترجمه کرده بود که هم شاه آن را خوانده بود و هم فرح و هم هویدا و جالب این که خود هویدا هم به سرنوشت همان نخست‌وزیر دچار شد.

  این که رییس و نمایندۀ فرانسه‌دان مجلس موفق نشدند وقت ملاقاتی برای دیدار شاه با وکیل مشهور فرانسوی بگیرند و هویدا و نشاط هم نخواستند یا نتوانستند البته بیشتر به زیان خود آنها تمام شد چرا که شاید نکته‌ای در سخنان او سرنوشت دیگری برای آنان رقم می‌زد در حالی که می دانیم  ایزرنی تا سال 1995 زنده بود و مرتضی مشیر هم به جرم نمایندگی مجلس اعدام نشد اما در تیر 1358 و یک سال بعد هویدا و سرلشگر نشاط در این دنیا نبودند و شاه هم آوارۀ این و آن کشور شده بود.

  نکتۀ جالب دیگر در خاطرات مرتضی مشیر این است که انتخابات دورۀ 24 مجلس شورای ملی را اگرچه همچنان رستاخیزی اما متفاوت می‌داند زیرا امکان ثبت نام برای نامزدهای بالنسبه متفاوت فراهم آمد و خود او در فسا با

  نزدیکان دربار رقابت کرد و به مجلس راه یافت و از 20 حقوق‌دان برجسته نام می‌برد که در آخرین مجلس حضور داشتند.

* تصویر خانوادۀ شاه در نوشهر هم از آلبوم هوگو واسال و مربوط به سال 51 یا 52 خورشیدی است. ماجرای این متن دربارۀ سال 57 است.

بیشتر بخوانید:

داستان اعدام آن 11 نفر؛ وزیر کشاورزی یا جوکر کابینه -3

داستان اعدام آن 11 نفر؛ از رییس مجلس تا دو رییس ساواک و شهردار تهران -1

تماشاخانه

یاغیان خراسان دوباره سربرآورده‌اند/ دزد ، یاغی یا سردار؟ اسنادی متعلق به بیش از نیم قرن پیش چه اطلاعاتی از ژاندارمری قوچان می‌دهند/ آن‌ها چرا دستگیر شده بودند (فیلم)

کشف جعبه‌ای که گفته می‌شود حاوی استخوان‌های برادر حضرت عیسی است (فیلم)

فیلم های دیگر