میرزا حسن رشدیه؛ راهی که باز کرد و دکان‌هایی که بست!

   تنها دکتر محقق داماد نبود که به مکتب‌خانه‌ها اشاره کرد بلکه سخن‌ران دیگر آن مراسم -زنده‌یاد دکتر ناصر تکمیل همایون -که به تازگی درگذشت و دربارۀ او نوشته‌ام-  نیز اشارات قابل تأملی داشت:

 

  

   «‌در گذشته ما هم مکتب‌خانه داشتیم و هم مدرسه ولی اصولا بعد از سقوط صفویه و شاید هم بعد از درگذشت شاه عباس، نهاد آموزش و پرورش ایران رو به زوال رفت. سنگ آخر را شاه سلطان حسین برداشت و کنار گذاشت. در این صد سالی -که من نامش را دوران آشوب گذاشتم- نهادی به اسم آموزش و پرورش نیست. چیزهای کمی هست، در «رستم التواریخ» نحوۀ مکتب‌خانه های آن زمان را برایمان می‌گوید، یعنی باز آن نبوده که در بلخ بوده و هفت هزار دانش آموز داشته یا آن‌هایی نبوده که سعدی از آن تعریف می کند. یک چیز آشفته‌ای بوده است. 

حال سندی می‌خوانم از آیت اللهی که مرجع تقلید بوده یعنی ملا احمد نراقی که در مورد مدرسه‌های خودش می‌گوید:

 

   "کسی که معرفت به اهل این زمان داشته باشد می‌داند که آداب تعلیم و تعلم مثل سایر اوصاف کمالیه مهجور؛ معلم و متعلم از ملاحظۀ شرایط دور؛ زمان و اهلش فاسد و بازار هدایت کاسب؛ نه نیت معلم خالص است و نه قصد متعلم. نه احترام استاد صحیح است و نه مقصور شاگرد؛ و از این جهت است که از هزار نفر یکی را رتبۀ کمال حاصل نمی شود و اکثر در جهل خود باقی می مانند با وجود اینکه بیشتر عمر خود را در مدارس به سر می برند".

 

 

رشدیه یک بار درتبریز مدرسه درست می کند و خرابش می کنند، به مشهد می‌رود و دوباره به تهران می‌آید و مدرسه درست می‌کند و باز خرابش می‌کنند. دفعۀ سوم که 350 دانش‌آموز هست و 12 معلم، باز به مدرسه حمله می‌کنند و  میز و صندلی ها را می‌شکنند و آتش می‌زنند. یک بچه هم در این اتفاق کشته می‌شود. در دفعۀ چهارم و … این مقاومت و استقامت او در نشر فرهنگ بسیار جالب است. دفعات بعد این بار با باروت و آتش مدرسه را منفجر می‌کنند؛ باز این مرد بازمی گردد . پایش را زخمی می‌کنند و ایشان می‌گوید من به ملاقات خدا با همین پای لنگ می‌روم. حال اگر بگوییم این مدرسه میسیونری بوده و می خواسته دین مردم را از بین ببرد! و یا درس های بدی در آنجا می دادند ولی باید گفت در در تمام این مدارسی که رشدیه بنیان نهاد، درس های دینی، وطنی، درس های ایران دوستی، انسانیت بوده و هیچ اشکالی در قضیه نداشته است و آنچه مخالف با مدرسه سازی رشدیه بوده، استبداد سلطنتی و ارتجاع مذهبی است؛ او در این مسائل بوده تا امین‌الدوله والی آذربایجان می شود. او دفاع می‌کند و خرج 50 دانش آموز بی‌بضاعت را  می‌دهد؛ این خود یک نوع قوت قلب می‌شود و کم کم انجمن معارف درست می شود و مدارس مختلف ساخته می شود و یک مقداری آرامش پیدا می شود تا در دورۀ مشروطیت که قانون آموزش اجباری مطرح می شود و این یک نوع فضای سالم تری را بوجود می آورد و مرحوم رشدیه می شود عضو وزارت معارف. و یک مقداری شرایط جنبۀ بهتری پیدا می کند. ایشان تا آخرین نفس مانده و الان برای ما جزو نفراتی است که به ما روح و عشق و علاقه و قدرت می دهد که از سی. سی .‌یو بیمارستان بلند شوم و بیایم اینجا و از رشدیه دفاع کنم؛ نه از رشدیه بلکه از آموزش و پرورش و از فرهنگ ایران برای پایندگی ایران. ”

 

      هر چند حق مطلب با دو نقل از دکتر محقق داماد و زنده یاد دکتر تکمیل همایون ادا شده اما می توان گفت رشدیه، زاده و بالیدۀ تبریز بود اما به همۀ ایران و همۀ فرزندان می‌اندیشید و آموزش نوین و آنچه را که وظیفۀ خود می‌دانست در تبریز و تهران ادامه داد و تعارضی میان دین‌داری و آموزش و پرورش نمی‌دید .