تخریب بافت تاریخی شیراز؛ واقعیت یا شایعه؟

اعتماد نوشت: «خوب تماشا کنید، همه این خونه‌ها قراره دو، سه روز دیگه تخریب بشه.» این کنایه پیمانکار شهرداری شیراز به عنوان مجری تخریب بنا‌ها در بافت تاریخی است، خطاب به گروهی از دانشجویان دانشگاه شیراز و اساتید معماری و مرمت که هفته گذشته به بازدید بافت تاریخی این شهر رفته بودند.

 

غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت، محمدمهدی کلانتری، دانشجوی دکترا و پژوهشگر مرمت بنا و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت و تعدادی از دانشجویان دانشگاه شیراز هفته گذشته به بازدید از بافت تاریخی شیراز رفته بودند که با اتفاقات جدیدی که در سکوت خبری در این محدوده در حال وقوع بود، روبه‌رو شدند.

 

یکشنبه هفته گذشته افرادی از طرف اداره راه و شهرسازی فارس با مراجعه به منازل اهالی، به برخی ساکنان منطقه اعلام کرده‌اند تا پایان هفته (۱۴ بهمن ماه) باید منزل خود را تخلیه کنند. اهالی می‌گویند پاسخ نماینده وزارت شهرسازی به کسانی که جایی برای رفتن ندارند، این بود که «تخلیه نکنید آب و برق و گاز خونه رو قطع می‌کنیم.» و پاسخ کسانی که توان مالی این جابه‌جایی را ندارند هم اینکه «همین‌جا باش تا لودر خونه رو روی سرت خراب کنه.»

 

درحالی که ساکنان بافت تاریخی شیراز از ضرب‌الاجل وزارت راه و شهرسازی برای تخلیه منازل‌شان می‌گویند، دیروز محمدهادی ایمانیه، استاندار فارس در واکنش به اخبار روز‌های اخیر گفته است: «استاندار فارس بار‌ها مخالفت خود را با هرگونه تخریب و تعرض به بافت تاریخی شیراز و خانه‌های ارزشمند این بافت اعلام کرده.» و در واکنش به نامه غلامحسین معماریان خطاب به او درخصوص توقف این تخریب‌ها هم در پایان متنی که به نقل از او منتشر شده این اخبار را «شایعه و نقل قول شخصی خوانده» و آورده است: «انتظار است دستگاه‌های مسوول در این حوزه برای پاسخگویی شفاف به مردم واکنش مناسب در این عرصه داشته باشند. ابلاغ هر نوع مصوبه‌ای از پژوهشگاه میراث کشور و شورای عالی معماری و شهرسازی به اطلاع عموم خواهد رسید و به شایعه و احیانا نقل قول‌های شخصی استناد نشود.» ایمانیه در حالی از عمومی شدن ابلاغ کلیه مصوبات می‌گوید که مصوبه جدید مربوط به طرح توسعه حرم، تا ماه‌ها حتی به اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی هم نرسیده بود.

 

 

بافت تاریخی شهر شیراز سال‌هاست که زیر پای لودر‌ها می‌لرزد و هر بار بخشی از آن فرو می‌ریزد و تخریب می‌شود تا حرم شاهچراغ توسعه پیدا کند. بلایی که از دهه شصت با تخریب چند خانه تاریخی به جان بخشی از تاریخ ایران افتاد و در دهه هفتاد با تخریب قسمت وسیعی از این بافت تاریخی ادامه پیدا کرد تا طرح «بین‌الحرمین» اجرایی شود. در سال ۹۳، اما با تخریب حجمی وسیع‌تر از بافت تاریخی که شامل چند بنای شاخص مربوط به دوره قاجاریه و زندیه بود، فاز جدیدی از تخریب بافت تاریخی شیراز کلید خورد.

 

حساسیت‌های عمومی نسبت به این اتفاقات و بازتاب رسانه‌ای این تخریب‌ها و همچنین تلاش‌های فعالان میراث فرهنگی شیراز باعث شد این طرح در ظاهر متوقف شود، اما در عمل مجریان این پروژه با تغییر رویه در تخریب بناها، پروژه را پیش بردند. اخیرا هم در سکوت با تصویب مصوبه‌ای اقدام به تملک بناها، بدون اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی کردند. همین است که باز هم لودر‌ها راهی بافت تاریخی شیراز شده‌اند. البته ماجرا به همین‌جا ختم نمی‌شود. شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد هدف طراحان و مجریان پروژه توسعه حرم، برخلاف آنچه عنوان می‌شود، تنها بخشی از بافت ارزشمند تاریخی این شهر -۵۷ هکتار- نیست، بلکه تمام آن -حدود ۳۶۰ هکتار- است، چراکه به ادعای یکی از طراحان این طرح، قرار بر این است که «شیراز تبدیل به بزرگ‌ترین شهر زیارتی خاورمیانه شود.»

 

 

محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت تاریخی شیراز و یکی از حاضران بازدید هفته گذشته از بافت تاریخی، در گفتگو با «اعتماد» به نکات قابل تاملی اشاره می‌کند که ابعاد دیگری از روند پیشرفت پروژه توسعه حرم شاهچراغ را روشن می‌کند.

 

به گفته کلانتری، اظهارات پیمانکار شهرداری درخصوص بنا‌هایی که قرار است تخریب شود، نشان می‌دهد که این بنا‌ها خارج از محدوده تعیین شده توسط مشاور پروژه و پژوهشگاه میراث فرهنگی قرار دارند: «ما از شنیدن خبر تخریب تعجب کردیم و پرسیدیم مگر همه این بنا‌ها تملک شده، پیمانکار شهرداری گفت بله یک تعدادی تملک شده و تعدادی هم هنوز واگذار نکرده‌اند، اما مبلغ کارشناسی همه خانه‌ها واریز شده و دستور تخریب هفته پیش به شورای تامین استان آمده و براساس همان دستور به ساکنان محدوده اخطار داده شده است.

 

نکته مهم‌تر اینکه وقتی با این فرد همراه شدیم تا خانه‌هایی که قرار بر تخریب آنهاست را از نزدیک ببینیم، محدوده‌ای که می‌گفت قرار است در روز‌های آتی تخریب کنند را با نقشه‌ای که از خط پیشنهادی پژوهشگاه داشتم تطبیق دادم و متوجه شدم که خط تخریبی که در حال حاضر تعیین شده بالاتر از خط پیشنهادی پژوهشگاه است و در واقع خط پیشنهادی در تخریب‌های اخیر ملاک عمل نیست.»

 

یکی از مصوبات سفر استانی ابراهیم رییسی به شیراز این بود که اختیارات مربوط به اجرای طرح توسعه حرم شاهچراغ -که به طرح ۵۷ هکتاری هم معروف است- از شورای عالی معماری و شهرسازی به معاونت توسعه استان در استانداری تفویض شود.

 

بر همین اساس نسخه نهایی طرح، فروردین ماه امسال جهت بررسی به کمیسیون ماده ۵ داده شد و ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ طرح جدید با اعمال تغییراتی در این معاونت مصوب شده است. مصوبه‌ای که پس از ماه‌ها مسکوت ماندن، به اطلاع شورای معماری و شهرسازی رسید. به عبارتی شورای عالی معماری و شهرسازی در این طرح خلع ید شده و تمامی تصمیمات به استان واگذار شده است. مجریان پروژه هم در این مدت در سکوت و بدون اطلاع شورای عالی معماری و شهرسازی، روال تملک بنا‌ها و آمادگی برای تخریب را طی کردند.

 

موضوعی که غلامحسین معماریان، استاد دانشگاه علم و صنعت، خرداد ماه امسال در نامه‌ای به استاندار فارس به آن اشاره کرده و هشدار داده بود: «امکان وجود طرح مصوب پنهانی تخریب بافت تاریخی وجود دارد و ازسویی یک وجه نمایشی در گفتار‌ها و مصاحبه‌های مسوولان دیده می‌شود. وجه نمایشی طرح تبعات بسیار فاجعه باری دارد. بی‌اعتمادی به اظهارات مسوولان مرتبط با این طرح یکی از آنهاست. اگر آن‌ها اعلام می‌کنند طرحی در دست اقدام دارند که هنوز تمام نشده و تصویب و نهایی نشده پس خرید املاک پیش از مصوب شدن طرح به چه معناست؟ این شائبه ایجاد می‌شود که شاید اظهارنظر‌های مسوولان راهی برای انحراف افکار عمومی است.»

 

اشاره معماریان به اظهارات وزیر میراث فرهنگی و رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی پس از نامه‌نگاری هشت نفر از مسوولان شهری و تولیت استان‌های متبرکه شهر شیراز به ابراهیم رییسی، برای تسریع روند تخریب بافت تاریخی و پیشبرد سریع‌تر پروژه توسعه حرم و در پی آن ایجاد نگرانی‌هایی در مورد تخریب ۲۰۰ خانه تاریخی در این شهر است. ضرغامی در واکنش به این موضوع اعلام کرده بود: «ما مسائل مختلفی داریم که باید دور هم بنشینیم با کارشناسی آن‌ها را حل کنیم. درباره بافت تاریخی شیراز هم فعلا بحث‌های کارشناسی مطرح است.»

 

مصیب امیری رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی نیز گفته بود: «طرح مزبور همچنان در مراحل کارشناسی است و طی این مدت بررسی‌های مختلفی انجام و در هر یک از این بررسی‌ها چندین گزینه پیشنهاد شده است که هر یک چگونگی اتصال این دو حرم را مشخص می‌کند.»، اما حالا مشخص می‌شود که نگرانی معماریان کاملا بجا بود. در پی همین اظهارات و ابراز نگرانی‌ها بود که کارزاری مردمی برای حفظ این بافت ارزشمند شکل گرفت و بالغ بر ۶ هزار نفر از علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و بافت تاریخی شیراز به آن پیوستند.

 

در روز‌های اخیر و با انتشار خبر تخریب‌های دوباره در بافت تاریخی شیراز این کارزار مجددا فعال شده و مطالبه فعالان میراث فرهنگی از وزیر به قوت خود باقی است، اما ضرغامی هنوز درباره اتفاقات اخیر واکنشی نشان نداده است.

 

معماریان در روز‌های اخیر هم در نامه‌ای به وزیر راه و شهرسازی درخصوص تخریب گسترده بافت تاریخی شیراز هشدار داده و خواهان توقف این حرکت ضدفرهنگی شده است. او در نامه به بذرباش نوشته: «از حدود یک سال پیش برخی مسوولان استان و شهر شیراز به بهانه اتصال دو حرم شاهچراغ (ع) و سیدعلاء‌الدین حسین (ع)، که حدود ۴۰۰ متر از هم فاصله دارند، برنامه تخریب گسترده‌ای را در دستور کار قرار دادند. به‌رغم وجود طرح تفصیلی بافت تاریخی ابلاغی در سال ۱۳۹۶ و طرح موضعی مشاورین در سال ۱۴۰۰، در اردیبهشت ۱۴۰۱ کمیسیون ماده ۵ شهرداری شیراز طرحی را تصویب کرد که بخش‌های قابل‌توجهی از بافت تاریخی محلات «بیات» و «اسحاق‌بیک» که از قدیمی‌ترین بخش‌های شیراز قدیم هستند، تخریب خواهند شد.

 

در طرح موضعی شرق شاهچراغ، مشاور محترم در سال ۱۴۰۰ هیچ‌گونه تخریبی در وضع موجود پیش‌بینی نکرده است و متاسفانه وزارت میراث فرهنگی که باید جلودار دفاع از این میراث گرانبها باشد، خط تخریبی را معین کرده است که این خط حدودا با طرحی که تولیت شاهچراغ در چند سال پیش تعیین کرده بود، شباهت دارد. این امر نشان می‌دهد که نه تنها وزارت میراث فرهنگی برای منافع ملی و فرهنگی مردم عمل نکرده، بلکه در جهت کسب رضایت برخی مسوولان گام برداشته است.»

 

به گفته کلانتری، مواردی که در مصوبه درج شده با محدوده مشخص شده روی نقشه مشاور تفاوت‌هایی دارد: «به طور مثال عنوان شده که باید یک راه ارتباطی برای بقاع ۸ امامزاده که مابین دو حرم قرار دارند، ایجاد شود. ایجاد راه ارتباطی در یک بافت متراکم مسکونی و ارزشمند به این معناست که باید چندین پلاک تاریخی تخریب شود تا این دو امامزاده به هم متصل شوند. این راه‌ها را در متن مصوبه آورده‌اند، اما در نقشه مشخص نکرده‌اند. یک راه دیگر از شمال شاهچراغ تعریف کرده‌اند که در نقشه ثبت نشده است. این موارد به این معناست که طبق نقشه ۳۵ بنای تاریخی تخریب می‌شوند -که ۵ پلاک آن ثبتی است-، اما اجرای متن مصوبه، حداقل موجب تخریب ۱۵۰-۱۳۰ پلاک تاریخی خواهد شد.»

 

تاکنون طبق اعلام و مشاهدات میدانی علاقه‌مندان میراث فرهنگی در شیراز ساکنان بیش از ۶۰ خانه در بافت تاریخی از سوی وزارت راه و شهرسازی اخطار شفاهی تخلیه فوری دریافت کرده‌اند.

 

هنوز مدیران ارشد وزارت میراث فرهنگی واکنشی درخصوص اتفاقات اخیر در شیراز نداشته‌اند، تنها اداره کل میراث فرهنگی فارس، در پی انتشار خبر تخریب خانه‌های تاریخی شیراز در هفته گذشته، در جوابیه‌ای که برای رسانه‌ها ارسال شده، اعلام کرده که این تخریب‌ها غیرقانونی است و این اداره کل با تخریب‌ها مخالف است.

 

در حالی که مسوولان استانی و دولتی و متولیان میراث فرهنگی از مخالفت با تخریب می‌گویند و اخبار مربوط به آن را شایعه می‌خوانند، در عمل بافت‌های تاریخی در شیراز و بسیاری شهر‌های دیگر ایران، هر روز روی نقشه کوچک‌تر و کوچک‌تر می‌شوند. این یک حقیقت تلخ است که بافت‌های تاریخی در شهر‌های ایران قربانی توسعه نامتوازن شهری می‌شوند، نه یک شایعه. تجربه‌ای که در مورد شهر مشهد هم وجود داشت و به‌رغم اعلام مخالفت‌های شفاهی با تخریب بنا‌های تاریخی و نامه‌نگاری‌ها و ابلاغ دستورات مختلف، پروژه‌های ساخت پاساژ و هتل و... در سطحی گسترده اجرایی شد و امروز شاهد هستیم که کمتر از ۱۰ درصد از بافت تاریخی شهر مشهد باقی مانده است و مابقی تبدیل به مراکز تجاری و اقامتی و تفریحی و... شده‌اند.

 

به تعبیر کلانتری: «این‌ها عقب‌نشینی نکرده‌اند در ظاهر می‌گویند تخریب نمی‌کنیم. اما در عمل اتفاق دیگری می‌افتد. در شیراز همان اتفاقی که در مشهد افتاد عین به عین در حال تکرار شدن است.»

 

محمدمهدی کلانتری از منظر دیگری نیز به موضوع تخریب بنا‌ها و تصرف عدوانی زمین‌های بافت تاریخی می‌پردازد: «با اینکه تخصص من در حوزه بنا‌های تاریخی است و چهارده سال درس این رشته را خوانده‌ام و هفت سال است این رشته را تدریس می‌کنم، باید فارغ از بحث تاریخی -که ممکن است برای یک عده فاقد ارزش باشد و بگویند این بنا‌ها خشت و گل هستند و زیارت امر واجب‌تری است- این سوال را مطرح کنم که اگر امروز خود ائمه حضور داشتند، آیا به این نوع توسعه که با زور اتفاق می‌افتد رضایت داشتند؟

 

مکانی که قرار است تبدیل به محل زیارت شود و مردم در آن نماز بخوانند، نباید غصبی باشد. اما اتفاقی که در بافت تاریخی شیراز می‌افتد علنا غصب زمین‌هاست. وقتی می‌گویند چه بفروشی و رضایت داشته باشی و چه نفروشی و رضایت نداشته باشی، این مقدار پول پرداخت و ملک تخریب می‌شود، چیزی جز غصب اتفاق می‌افتد؟ یک سوی بحث، هویت تاریخی است که ذبح می‌شود. یک سوی بحث رفتاری است که با شرع و امر زیارت و آموزه‌های اسلامی همخوانی ندارد.»

 

 

بسیاری از ساکنان بافت‌های تاریخی در شهر‌های مختلف که رضایت به تخلیه منازل خود و تخریب آن‌ها ندارند، براساس ماده ۸ لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی دولت، دست‌شان بسته است و با اجباری مواجهند که راه چاره‌ای برای‌شان باقی نمی‌گذارد و پس از چند اخطار باید شاهد تخریب ملک خود باشند. در بافت تاریخی شیراز نیز همین اتفاق در حال وقوع است. کسانی که رضایت دارند، در دو مرحله مبلغ تعیین شده از سوی کارشناس را دریافت می‌کنند -نیمی به صورت نقد و نیمی به صورت اوراق یک ساله- و کسانی که رضایت ندارند، به اجبار و بعد از ورود لودر‌ها ناگزیر به تخلیه و ترک محل می‌شوند.

 

به گفته کلانتری زمین‌های بافت تاریخی در شیراز مبلغی بین ۸ تا ۱۰ میلیون تومان به ازای هر متر، قیمت‌گذاری می‌شود. با یک حساب سرانگشتی برای یک خانه ۲۰۰ متری یک میلیارد و ششصد هزار تومان به مالک پرداخت می‌شود. هشتصد میلیون تومان به صورت نقد و مابقی به صورت اوراق یک‌ساله از طرف بانک شهر. با مبلغی که در مرحله نخست به مالکان پرداخت می‌شود، در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توانند منزلی در یکی از مناطق شهر شیراز رهن کنند و توان خرید ملک داخل شهر یا در محدوده مرکزی را ندارند. این امر به مرور و با وضعیت موجود مسکن، می‌تواند منجر به افزایش حاشیه‌نشینی در این شهر شود. ضمن اینکه بسیاری از ساکنان این منازل، مستاجر هستند و جزو قشر آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند و با تخریب این مناطق به اجبار باید به حاشیه شهر کوچ کنند تا توان پرداخت هزینه مسکن را داشته باشند.

 

خبرگزاری فارس درخصوص ضرب‌الاجل وزارت راه برای تخلیه خانه‌ها و وضعیت ساکنان این بنا‌ها نوشته است: «به تعدادی از مالکین هشدار تخلیه داده شده، اما هنوز ملک از آن‌ها خریداری نشده و قیمتی هم اعلام نشده است. درباره بنا‌های تملک شده به واسطه هشدار قبلی، وجه تملک به حساب دادگستری ریخته شده و مالکین بعد از تخریب می‌توانند مراجعه کرده و مبلغ را دریافت کنند. به بیان ساده‌تر این مالکین نه تنها رضایت به واگذاری ملک خود نداده‌اند بلکه حتی نمی‌دانند زمین آن‌ها در هر متر با چه قیمتی به فروش رسیده است. اکثر این مالکین نمی‌دانند تا چند روز آینده و بعد از تخریب باید کجا ساکن شوند و در حال حاضر سرگردانند.»

 

تاکنون بالغ بر ۲۰ هکتار (۲۰۰ هزار متر مربع) از بافت تاریخی ارزشمند شیراز تخریب شده است. این ۲۰ هکتار علاوه بر اینکه محل سکونت عده قابل توجهی از شهروندان شیراز بود، باقیمانده بخشی از تاریخ ایران به ویژه در عصر زندیه بود. شواهد تاریخی و معماری محدودی از دوره زندیه در شهر‌های دیگر به‌جا مانده است و شیراز به عنوان پایتخت حکومت وکیل‌الرعایا، در این زمینه حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. حرف‌هایی که سال‌هاست در میان سر و صدای لودر‌ها گم شده و به مرور در حال فراموشی است.