افت هشدارآمیز دانشگاه های ایرانی در رده‌بندی های جهانی سال ۱۴۰۲

فرهیختگان نوشت: رتبه‌بندی جدید پایگاه استنادی جهان اسلام به تازگی منتشر شده است و طبق آن عملکرد دانشگاه‌های داخلی در مقایسه با دنیا سنجیده می‌شود.

 

رتبه‌بندی جدید پایگاه استنادی جهان اسلام ابتدای این هفته منتشر شد تا بار دیگر عملکرد دانشگاه‌های داخلی در مقایسه با دنیا سنجیده شود. رتبه‌بندی که اولین‌بار سال ۲۰۱۸ با هدف ارزیابی دانشگاه‌های داخل و کشور‌های اسلامی در سطح دنیا انجام شد تا از این طریق جهان اسلام بتواند سنجه قابل قبولی برای بررسی وضعیت نظام آموزش عالی این کشور‌ها در قیاس با دنیا داشته باشد؛ هر چند از آن گزارش، بیشتر افزایش تعداد دانشگاه‌های شرکت‌کننده، ملاک عمل رسانه‌ها قرار گرفته بود، اما واقعیت این است با مقایسه گزارش امسال و سال قبل، باید عنوان کرد کیفیت دانشگاه‌های کشور بار دیگر افت کرده است.

 

اتفاق تلخی که تنها به این نظام رتبه‌بندی محدود نشده و چند سالی می‌شود روند حضور دانشگاه‌های ایران با عینک نظام‌های رتبه‌بندی دیگر مانند لایدن، تایمز، QS و شانگهای، مسیر نزولی به خود گرفته است. از طرف دیگر سنجش وضعیت دانشگاه‌ها در حوزه‌های مختلف پژوهشی، آموزشی، فناوری و نوآوری، فعالیت‌های بین‌المللی، دسترسی آزاد به انتشارات و... که جزء مولفه‌هایی است که هر کدام از نظام‌های یاد شده براساس سیاست‌های خود، دانشگاه‌ها را براساس آن‌ها بررسی و جایگاه جهانی‌شان را اعلام می‌کنند، می‌تواند تصویری دقیق از یک‌سال طی شده از سوی هر دانشگاهی را پیش‌روی مخاطب قرار داده و به همین دلیل از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

 

پایگاه استنادی جهان اسلام ISC براساس چهار معیار پژوهش با وزن ۶۰ درصد که شامل شاخص‌هایی، چون حجم پژوهش، تعداد استناد به مقالات، تاثیر استنادی نرمال شده، تاثیر استنادی نسبت به کل جهان و تعداد مقالات نشریات برتر است، آموزش با وزن ۱۰ درصد که شامل نسبت دانشجو به عضو هیات‌علمی و تعداد اعضای هیات‌علمی پراستناد است، فعالیت‌های بین‌المللی با وزن ۱۵ درصد که شامل تعداد همکاری دانشگاه در انتشار مقالات بین‌المللی، تعداد کشور‌های همکار در انتشارات بین‌المللی، میزان شهرت دانشگاه و مقالات سلب اعتبار شده که ۵ امتیاز منفی دارد و فناوری و نوآوری با وزن ۱۵ درصد که شامل تعداد پروانه‌های ثبت اختراع و درصد هم‌انتشاری با صنعت است، اقدام به ارزیابی دانشگاه‌های مختلف می‌کند.

 

شاید بد نباشد در همین ابتدا به این مساله اشاره کرد که طبق اطلاعات ISC تعداد دانشگاه‌های دنیا از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ رشد ۱۰۹ درصدی داشته و حالا ۲ هزار و ۵۵۵ دانشگاه در دنیا وجود دارد. در این رتبه‌بندی ۲ هزار و ۵۵۵ دانشگاه برتر از ۱۱۴ کشور دنیا حضور داشتند که چین و آمریکا با ۳۹۸ و ۳۲۱ دانشگاه، بیشترین تعداد دانشگاه شرکت‌کننده را به خود اختصاص داده‌اند. از ۲۹ کشور اسلامی هم ترکیه با ۹۳ دانشگاه و ایران با ۶۹ دانشگاه جزء کشور‌های اسلامی هستند که بیشترین دانشگاه شرکت‌کننده در این نظام رتبه‌بندی را داشته‌اند.

 

اما آنچه اهمیت دارد اینکه در میان ۱۰ دانشگاه برتر دنیا از لحاظ این پایگاه، نه‌تن‌ها یک دانشگاه ایرانی وجود ندارد، بلکه حتی یک دانشگاه جهان اسلامی هم در آن وجود ندارد. مساله دیگر اینکه از میان کشور‌های آسیا هم هیچ دانشگاهی نتوانست در زمره ۱۰ دانشگاه اول قرار بگیرد، ولی کشور چین با به‌خاطر دانشگاه تسینگ‌هوا با رتبه ۱۵ دنیا، ژاپن به‌خاطر دانشگاه توکیو با رتبه ۲۷، سنگاپور با دانشگاه ملی سنگاپور با رتبه ۲۹ و کره‌جنوبی با دانشگاه ملی سئول با رتبه ۴۵ جزء برترین دانشگاه‌های آسیا معرفی شده‌اند.

مساله مهم، اما بدتر شدن جایگاه دانشگاه‌های کشور در رتبه‌بندی ISC است؛ علی‌رغم اینکه تعداد دانشگاه‌های کشور با افزایش ۶ موردی همراه و از ۶۳ به ۶۹ رسیده که نشان‌دهنده رشد ۹.۵ درصدی است، اما از لحاظ کیفیت، دانشگاه‌های مطرح کشور با شیب تند سقوط همراه بوده‌اند. از دانشگاه‌های علوم پزشکی همدان، علوم پزشکی قزوین، علوم پزشکی اردبیل، خلیج‌فارس، مراغه و قم که برای اولین‌بار در ترازوی این موسسه قرار گرفته‌اند، بگذریم باید عنوان کرد از کل دانشگاه‌ها، ۳۵ دانشگاه جامع، ۲۳ دانشگاه علوم پزشکی و ۱۱ دانشگاه صنعتی بوده است.

 

موضوع قابل توجه اینکه از میان ۶۹ دانشگاه حاضر، ۴۱ دانشگاه با افت جایگاه‌شان نسبت به سال ۲۰۲۲ روبه رو بوده‌اند که نشان می‌دهد عملا وضعیت کیفی مراکز آموزش کشور افت کرده است. در مقابل هم ۱۷ دانشگاه بدون تغییر جایگاه باقی مانده و تنها ۱۱ دانشگاه بودند که توانستند جایگاه خود در سطح دنیا را افزایش دهند که عملا ۱۵ درصد از دانشگاه‌های شرکت‌کننده کشور را شامل می‌شود.

اگر بخواهیم نگاهی تفکیکی به معیار‌های ISC داشته باشیم، باید در حوزه پژوهش بعد از دانشگاه تهران، از دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه ۴۴۱، تربیت مدرس با رتبه ۵۹۲، صنعتی شریف با رتبه ۵۹۶ و علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه ۶۴۳ قرار دارد. در حوزه آموزش، اما آنچه قابل اهمیت است، اینکه پنج دانشگاه برتر همگی وزارت بهداشتی بودند و رتبه ششم هم به دانشگاه صنعتی مالک اشتر رسیده است.

 

در حوزه فعالیت‌های بین‌المللی هم از دو دانشگاه علوم پزشکی تهران و ایران با رتبه‌های ۳۷۳ و ۴۵۴ که بگذریم، دانشگاه تهران با جایگاه ۵۱۴ قرار دارد و بعد از آن باز هم نام دانشگاه بهداشتی شهید بهشتی با جایگاه ۵۱۷ وجود دارد و درنهایت دانشگاه تربیت مدرس با جایگاه ۶۶۴ است. در حوزه فناوری و نوآوری هم سه رتبه اول به ترتیب به صنعتی امیرکبیر، صنعتی شریف و تربیت مدرس رسیده و بعد از آن دانشگاه استانی فردوسی مشهد قرار دارد، درنهایت هم نام دانشگاه تهران در جایگاه پنجم به چشم می‌خورد.

در این میان دانشگاه تهران با ۱۰۰ پله تنزل، بدترین وضعیت را نسبت به سال گذشته داشته و حالا در زمره دانشگاه‌هایی قرار گرفته که در رده ۵۰۱ تا ۶۰۰ دنیا تعریف می‌شوند؛ این مهم را باید با در‌نظر گرفتن اهمیت این دانشگاه در کشور دانست. علی‌رغم اینکه این دانشگاه هنوز در حوزه پژوهش با دارا بودن جایگاه ۳۷۲ به نسبت دیگر دانشگاه‌های کشور در رتبه اول قرار دارد، اما خبری از نام این دانشگاه در جایگاه اول سه شاخص آموزش، فعالیت‌های بین‌المللی و فناوری و نوآوری نیست و موضوعی زمانی قابل تامل‌تر می‌شود که بدانیم دانشگاه تهران، حتی در بین ۱۰ دانشگاه برتر در حوزه آموزش نیست! و در حوزه فناوری و نوآوری هم با جایگاه ۱۲۲۸ دنیا، در جایگاه پنجم قرار دارد و در حوزه فعالیت‌های بین‌المللی هم با رتبه ۵۱۴، در جایگاه سوم تعریف شده است. البته دانشگاه علوم پزشکی تهران و ایران نیز به ترتیب با ۲۰۰ و ۱۰۰ پله تنزل در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

عملکرد دانشگاه‌های برتر پایتخت طی پنج سال اخیر براساس ISC نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت یا در بهترین حالت، ثابت ماندن جایگاه این دانشگاه‌ها به نسبت سال گذشته است. از دانشگاه تهران که ۱۰۰ پله تنزل جایگاه داشته و عملا به جایگاه سال ۲۰۲۰ خود برگشته که بگذریم، باید عنوان کرد دانشگاه علم و صنعت هم با ریزش ۱۰۰ پله همراه بوده که باعث عقبگرد این دانشگاه به سال ۲۰۲۰ و رسیدن به جایگاه ۱۰۰۱ الی ۱۲۰۰ شده است.

 

دانشگاه شهید بهشتی، اما وضعیتی به‌مراتب بدتر دارد و با افت ۳۰۰ پله‌ای جایگاه جهانی خود روبه‌رو شده و حالا در میان دانشگاه‌هایی قرار دارند که رتبه ۱۲۰۱ الی ۱۴۰۰ را در سطح جهان دارند. تربیت مدرس، اما بدون تغییر روی همان نقطه ۶۱۰ الی ۷۰۰ باقی مانده و بعد از آن دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز امسال هم مانند دو سال گذشته در جایگاه ۷۰۱ الی ۸۰۰ باقی مانده است.

دانشگاه‌های پایتخت‌نشین وزارت بهداشتی هم در مسیر نزولی قرار گرفته‌اند، به‌طوری که دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۲۰۰ پله کاهش بدترین شرایط را به نسبت پنج‌سال گذشته را داشته و حالا در رتبه ۶۰۱ الی ۷۰۰ قرار دارد. بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هم با ۲۰۰ پله کاهش در رتبه ۸۰۱ الی ۹۰۰ جای گرفته که معنایش بازگشت به رتبه این دانشگاه در سال ۲۰۱۸ است. دانشگاه علوم پزشکی ایران با ۱۰۰ پله کاهش وضعیت بهتری از دو دانشگاه داشته است؛ هر چند این رتبه هم در سال ۲۰۲۱ از سوی این دانشگاه تجربه شده بود.

در این میان سه دانشگاه صنعتی اصفهان، فردوسی مشهد و شیراز هم که در زمره ۱۹ دانشگاه برتر کشور در رتبه‌بندی ۲۰۲۳ ISC قرار گرفته‌اند، باز هم با تنزل جایگاه همراه بوده و تنها دانشگاه فردوسی مشهد بود که توانست وضعیت خود را ۱۰۰ پله بهتر کند. به‌عبارت دقیق‌تر این دانشگاه که سال گذشته رتبه ۱۰۰۱ الی ۱۲۰۰ را داشت، حالا در میان ۹۰۱ الی ۱۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار دارد؛ هر چند این جایگاه پیش‌تر و در سال‌های ۲۰۱۹ الی ۲۰۲۱ هم در اختیار همین دانشگاه بود.

 

در مقابل دانشگاه صنعتی اصفهان با افول ۱۰۰ پله‌ای، به رتبه ۹۰۱ الی ۱۰۰۰ رسیده است، در‌حالی‌که سال پیش رتبه این دانشگاه بین ۸۰۱ الی ۹۰۰ قرار داشت. دانشگاه شیراز، اما وضعیتی به مراتب بدتر دارد، به‌طوری که این دانشگاه از رتبه ۹۰۱ الی ۱۰۰۰ سال ۲۰۲۲ حالا به جایگاه ۱۲۰۱ الی ۱۴۰۰ رسیده است که نشان می‌دهد به‌طور کلی وضعیت نه برای دانشگاه‌های پایتخت و وزارت بهداشتی، بلکه برای دانشگاه‌های مطرح استانی هم که در یک برهه‌ای تلاش کردند نام خود را در کنار برترین‌های کشور قرار دهند هم بدتر شده است.

البته وضعیت دانشگاه‌های کشور تنها در ISC بدتر نشده، بلکه طبق نظام‌های دیگر رتبه‌بندی مانند لیدن، QS، تایمز و شانگ‌های هم دانشگاه‌های بنام کشور مسیر عقبگردی را در پیش گرفته‌اند که طبیعتا نتایج آن می‌تواند در مسیر علمی کشور اثرگذار باشد و هم در جذب دانشجوی خارجی و هم همکاری‌های بین‌المللی اثر منفی بگذارد.

 

به عنوان نمونه در رتبه‌بندی ۲۰۲۳، لایدن که دانشگاه‌ها را در چهار شاخص مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی مورد بررسی قرار داده بود، اما شاید مهم‌ترین بخش آن، همان مرجعیت علمی باشد که مراکز آموزشی را در شاخص‌های تعداد کل انتشارات، مقالات یک درصد برتر، مقالات ۵ درصد برتر، مقالات ۱۰ درصد برتر، مقالات ۵۰ درصد برتر، مجموع و میانگین تعداد استناد‌های انتشارات یک دانشگاه و همچنین مجموع و میانگین تعداد استناد‌های نرمال‌شده (به رشته و سال) بررسی می‌کند.

 

نکته قابل توجه اینکه در این بخش از میان ۴۶ دانشگاه ایرانی شرکت‌کننده، دانشگاه‌های تهران، علوم پزشکی تهران، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت جزء برترین‌ها قلمداد می‌شدند، اما همین دانشگاه‌ها هم ریزش ۱۰ تا حدودا ۴۰ پله‌ای را تجربه کرده بودند؛ به طوری که دانشگاه تهران با سقوط ۹ پله‌ای به جایگاه ۱۴۲، تربیت مدرس با بهبود ۵ رتبه‌ای به جایگاه ۳۲۸، امیرکبیر با ریزش ۳۵ پله‌ای و علم و صنعت با ریزش ۳ پله‌ای همراه بوده است. دانشگاه صنعتی‌شریف، اما با ۳۹ پله ریزش در جایگاه ۴۳۲ سقوط کرده بود.

نظام رتبه‌بندی QS را باید تنها نظامی دانست که در آن وضعیت عملکردی دانشگاه‌های کشور روند رو به بهبود را در پیش گرفته بود. در QS دانشگاه‌ها بر اساس حوزه‌های مختلف آموزشی، پژوهشی، امکانات و زیرساخت‌ها، اثرات زیست محیطی مورد مقایسه قرار می‌گیرند.

 

در رتبه‌بندی ۲۰۲۴ هم از میان ۸۵۶ دانشگاه قاره آسیا، ۳۱ دانشگاه ایرانی شرکت کرده بودند که در این میان دانشگاه‌های صنعتی‌شریف، تهران و صنعتی امیرکبیر به عنوان ۳ دانشگاه برتر کشور معرفی شدند. جالب اینجاست که رتبه دانشگاه صنعتی شریف از ۳۸۰ به ۳۳۴ رسیده بود که نشان‌دهنده بهبود ۴۶ پله‌ای این دانشگاه طی سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۴ داشت.

 

همچنین دانشگاه تهران هم از رتبه ۵۱۰-۵۰۱ به جایگاه ۳۶۰ رسید که معنایش بهتر شدن ۱۵۰ پله‌ای رتبه این دانشگاه در سطح دنیا است. صنعتی امیرکبیر هم با ریزش ۶۸ پله‌ای توانست از پله ۳۷۵ در سال ۲۰۲۳ به پله ۴۴۳ در سال ۲۰۲۴ برسد.

رتبه‌بندی شانگ‌های که از معتبرترین نظام‌های رتبه‌بندی دنیا بوده و دانشگاه‌هایی که دارای برندگان جایزه نوبل، برندگان مدال فیلدز، محققان با استناد بالا یا مقالات منتشر‌شده در مجلات «نیچر» و «ساینس» باشند را مورد ارزیابی قرار می‌دهد؛ در سال ۲۰۲۳ در رتبه‌بندی اعلام‌شده از سوی شانگ‌های تنها ۱۰ دانشگاه ایرانی حضور داشتند که نسبت به سال ۲۰۲۲، حتی یک دانشگاه هم کمتر شده بود.

 

هر‌چند پنج دانشگاه برتر از نگاه این رتبه‌بندی تهران، علوم پزشکی تهران، صنعتی‌شریف، تربیت‌مدرس و علم‌و‌صنعت بودند که وضعیت آن‌ها نسبت به ۲۰۲۲ بدتر شد! به طوری که رتبه دانشگاه تهران از ۴۰۰-۳۰۱ که طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ حفظ شده بود، یک باره به رتبه ۵۰۰-۴۰۱ رسید که ریزش ۱۰۰ پله‌ای را به همراه داشته است. دانشگاه علوم پزشکی تهران هم از ۵۰۰-۴۰۱ به ۶۰۰-۵۰۱ کاهش یافت.

 

در این میان دانشگاه صنعتی شریف هم آن سال رتبه ۸۰۰-۷۰۱ را به دست آورد در حالی که این جایگاه در سال ۲۰۲۲ در فاصله ۷۰۰-۶۰۱ قرار داشت. تربیت مدرس هم که طی پنج سال توانسته بود رتبه ۶۰۰-۵۰۱ را از آن خود کند، با سقوط ۱۰۰ پله‌ای به ۸۰۰-۷۰۱ رسید. علم و صنعت هم با جایگاه ۹۰۱-۱۰۰ در سال ۲۰۲۳، عملا نسبت به جایگاه این دانشگاه در سال ۲۰۲۲ با سقوط ۱۰۰‌پله‌ای همراه بوده است.

از نگاه تایمز دانشگاه‌های ایرانی در سال ۲۰۲۴ هم وضعیت نسبتا قابل قبولی داشتند؛ و در جدیدترین رتبه‌بندی خود برخلاف همیشه که توجه ویژه‌ای بر روی استنادات‌های صورت‌گرفته به مقالات داشت، حالا پژوهش را ملاک اصلی خود قرار داده بود. در این رتبه‌بندی ۷۵ دانشگاه ایرانی حضور داشتند و به نسبت سال ۲۰۲۳، با افزایش ۱۳‌درصدی در تعداد همراه بوده و دانشگاه صنعتی شریف که برترین دانشگاه ایرانی به شمار می‌رود، توانست در دنیا ۱۰۰ رتبه بهبود داشته و به جایگاه ۳۵۰-۳۰۱ برسد.

 

امیرکبیر هم در جایگاه ۴۰۰-۳۵۱ دنیا قرار گرفت. علم و صنعت هم به عنوان سومین دانشگاه برتر از نگاه تایمز، با ۱۰۰ پله ارتقا به جایگاه ۵۰۰-۴۰۱ رسیده بود. اما در این میان دانشگاه تهران، به عنوان چهارمین دانشگاه برتر ایران معرفی شد و در رتبه ۵۰۰-۴۰۱ ایستاد، در حالی که رتبه آن در سال ۲۰۲۳ در جایگاه ۸۰۰-۶۰۱ بود.