عکس با مکث/ برج پنج طبقۀ انزلی و سفرنامۀ ناصرالدین شاه

   عصر ایران؛ مهرداد خدیر- به‌تازگی، هزاران قطعه از عکس‌های قاجاری آلبوم‌خانه کاخ گلستان را منبعی ناشناس در گوگل درایو بارگذاری کرده و اکنون به رایگان در اختیار عموم قرار گرفته است.

   این در حالی است که پیش‌تر، دست‌رسی به این عکس‌ها، دشوار و محدود بود و تصور می‌شد تا حد ممکن از دست‌رس عموم دور بمانند. هر چند بی‌شک، انتشار آن‌ها خارج از اراده و بدون رضایت مدیریت کاخ گلستان صورت گرفته و از منظر آنان لو رفته اما به هر حال انحصار شکسته است.

    آقای حمید‌رضا حسنی در این‌باره به درستی نوشته است:«‌انتشار عمومی نسخۀ دیجیتال عکس‌های آرشیوی، روال معمول و منطقی بسیاری از کتابخانه‌ها، موزه‌ها، دانشگاه‌ها و مراکز اسنادی و پژوهشی در سراسر جهان است و در ایران نیز توسط برخی مراکز آرشیوی به‌ درجاتی صورت گرفته است. جا دارد از مدیریت کنونی و مدیریت‌های پیشین کاخ گلستان بپرسیم: به‌رغم وجود نسخه دیجیتالی عکس‌های آلبوم‌خانه، چرا از بارگذاری آن در فضای وب خودداری کردید؟ پس از سال‌ها محدود کردن علاقه‌مندان از دست‌رسی به مجموعه‌ای چنین ارزش‌مند، چه منفعت عمومی را به‌دست آوردید یا جلوی چه خسارتی را گرفتید؟ آیا بهتر نبود پیش از آن‌که شخصی یا اشخاصی عکس‌ها را انتشار دهند، خودتان آن‌ها را منتشر و کاخ گلستان را از مواهب مادی و معنوی آن برخوردار می‌کردید؟ آیا حاضرید تبعات عمل -یا بهتر بگوییم بی‌عملی خود- را بپذیرید؟ آیا آماده‌اید از این اتفاق درس بگیرید و بقیۀ عکس‌های آلبوم‌خانه را در اختیار عموم قرار دهید؟»

     به نوشتۀ ایشان و از منظر تخصصی، عکس‌های منتشره شامل حدود ۳۲۰۰ قطعه در ۷۶ فولدر است و هر فولدر به یکی از آلبوم‌های موجود در کاخ گلستان اختصاص دارد و شناسنامه مختصری نیز ضمیمه آن است.  

    گسترۀ جغرافیایی عکس‌ها بخش بزرگی از شهرها و نواحی ایران و برخی جاها در خارج ایران (مانند تفلیس، پاریس و عراق) را دربرمی‌گیرد و سوژۀ آن‌ها عبارت‌ است از: مناظر طبیعی، چشم‌اندازهای شهری و روستایی، بناها و محوطه‌های تاریخی، ساختمان‌های دوره قاجار و مراحل ساخت آن‌ها، عکس‌های پرتره یا گروهی شاه، شاهزادگان، زنان حرم، درباریان، دولتمردان، روحانیان، مردمان عادی و خارجیان مقیم ایران، سفرهای داخلی و خارجی، اردوها و شکارهای شاهی؛ میهمانی‌های درباری، رویدادها و مراسم حکومتی، عملیات عمرانی، آیین‌ها و مراسم ملی و مذهبی، مشاغل، اقوام ایرانی و موضوعات دیگر. 

   جالب این که  شمار زیادی از عکس‌ها زیرنویس‌‌هایی دارند که آگاهی‌های مهمی را درباره آن‌ها به‌دست می‌دهند. مثلا، سوژه، عکاس و زمان عکاسی را مشخص می‌کنند.

   برخی از زیرنویس‌ها به خط خود ناصرالدین‌شاه است و چندان‌که شماری را نیز خود او گرفته است. اغلب عکس‌ها را عکاسان شناخته شده دربار قاجار مانند عبدالله قاجار، ابراهیم‌خان عکاس‌باشی یا آقارضای عکاس‌باشی گرفته‌اند و غالبا مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه هستند و شوربختانه  بیشتر عکس‌ها سَرسَری و شلخته‌وار و مجموعا با کیفیت پایین اسکن شده‌اند.

      بخش هایی که نقل شد از نوشته آقای حسنی بود و البته باید گفت انتشار عمومی اتفاقی مبارک است.

   به خاطر علاقه به مباحث تاریخی به تصاویر نگاهی انداختم و از میان عکس‌ها تصویر ساختمان 5 طبقه و مشهور به برج انزلی از این حیث جالب بود که مرا به یاد سفرنامه ناصرالدین شاه انداخت که در آن به جزییات اشاره کرده و اگرچه مقصد او روسیه و اروپا بوده اما در مسیر و در انزلی به توقف و اقامت در همین ساختمان -و در تعریف آن زمان برج - اشاره می کند و حال که به عکس نگاه می‌کنیم می بینیم چقدر دقیق نوشته است و با واقعیت مو نمی‌زند:

    در صفحۀ 11 آن سفرنامه می نویسد: « منزل ما در برجی است که به حکم ما وزیر امور خارجه در زمان حکومت خودمان در گیلان بنا کرده.... این برج، پنج مرتبه است. جمیع مراتب از هر طرف، ایوان و غلام‌گردش دارد و بنای آن تماماً از سنگ و آجر و گچ است، مگر غلام‌گردش‌ها از چوب منقش. چشم‌انداز هم از هر چهار سمت به دریا....»

    وقتی به عکس نگاه می‌کنیم و می‌بینیم چه با دقت نوشته شده طبعا به بخش‌های دیگر سفرنامه هم بیشتر اعتماد می‌کنیم.

   غرض مکث بر این عکس بود و نه نقل سفرنامه ولی دلم نمی‌آید از همین سفرنامه (‌به روسیه و اروپا) به آنچه درصفحه 80 درباره بلژیک و انگلیس نوشته اشاره نکنم:

    «روزنامه‌نویسان این ولایت [بلژیک]، بسیار آزاد هستند. هر چه بنویسند از هیچ‌کس باک ندارند. جمعیت بلژیک بسیار آزاد و رتق‌و‌فتق امور با پارلمنت [پارلمان] است. وکلا در آن جمع می‌شوند و حکم می‌کنند. بروکسل 172 هزار جمعیت دارد. انگلیس هم معلوم است که ملت بزرگی است و مخصوصاً خداوند عالَم قدرت و هوش و توانایی و عقل و تربیت به آنها داده و این است که مملکتی مثل هندوستان را مُسخّر کرده و در ینگه دنیا و سایر جاهای عالَم، متصرفات معتبره دارد.»

بیشتر بخوانید:

عکس‌های جالب آرشیو کاخ گلستان که به اینترنت درز پیدا کرده (عکس)

تماشاخانه

ماجرای مسمومیت گیلانی‌ها/ آیا آب آلوده است؟ (فیلم)

قتل‌های رزن، قاتل کیست؟/ چه کسی این پنج جوان را به قتل رساند؟ (فیلم)

فیلم های دیگر