.png "عصر ایران")
۰۵ آذر ۱۴۰۳
به روز شده در: ۰۵ آذر ۱۴۰۳ - ۱۱:۰۹
لحظه ورود یک زن با خودروی پژو پارس به آجیل‌فروشی (فیلم) گزیده‌ای از یک پژوهش
فرق مسافرت دارا با ندار از دوران قاجار
فرودستان در دوره قاجار به مسافرت و آداب و وسایل آن نگرشی ضرورت‌پسندانه داشته و به عنوان امری که می‌تواند نیاز آنها را رفع کند می‌نگریستند اما فرادستان سفر را به چشم فرصتی برای بازتاب هویت و منزلت و نشان دادن تمایز اجتماعی خود از دیگران می‌دیدند.
در سبک‌های زندگی امروزی سفر خود را به شکل یک نیاز با ابعاد روانی، فرهنگی و اقتصادی خاص خود نشان می‌دهد؛ البته در اینجا بیشتر منظور مسافرت‌های تفریحی و گردشگری است تا سفرهای کاری. اهمیت این موضوع چنان است که در رقابت‌های انتخاباتی برای ریاست‌جمهوری چهاردهم، «سعید جلیلی» در میان وعده‌هایش از «سه روز سفر رایگان برای هر ایرانی» سخن گفت.
به گزارش ایرنا، سیاحان خارجی که در دوره قاجار از ایران دیدن کرده و با ایرانیان دیدار داشته‌اند، اغلب بر این نکته تاکید ورزیده‌اند که ایرانیان سخت بـه تشخّص و تفاخر و نشان دادن مقام و منزلت اجتماعی خود بـه دیگران عادت داشته و بر آن اصرار می‌ورزند.
در همین زمینه باید گفت جامعه ایران در طول تاریخ دیرپای خود دارای فاصله و شکاف میان طبقات و اقشار مختلـف بوده و طبقات بالا و ممتاز نیز همیشه در پی آن بوده‌اند تا به طرق و شیوه‌های مختلف ایـن تفاوت و تمایز اجتماعی را بازتاب دهند.
جامعه ایران عصر قاجار نیز نه تنهـا از این قاعده مستثنی نبوده بلکه حتی طی این دوران، تفاوت‌ها و تمـایزات اجتمـاعی نمـود و انعکـاس بیشتری داشته‌اند و اقشار اجتماعی تلاش کرده‌اند تا در زمینه‌های مختلفی همچون خوراک، پوشاک، سرگرمی و تفریحات، نمای بیرونی و درونی خانه‌ها، کالاها و وسایل خانگی و خیلـی امـور دیگر، تفاوت‌ها و تمایزات اجتماعی خود را به دیگران نشان دهند.
به طور ویژه اقشار فرادست در دوره قاجاریه اغلب در پی آن بوده‌اند تا تفـاوت‌هـا و تمـایزات اجتماعی خود را نسبت به اقشار و طبقات فرودست به شیوه‌های مختلف منعکس سازند. یکی از این روش‌ها، نشان دادن تمایز اجتماعی از طریق وسایل، آداب و شیوه‌های مسافرت اسـت.
«غفار پوربختیار» استادیار گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی شوشتر در مقاله‌ای با عنوان «سفر، آداب و وسایل آن؛ بررسی تمایزات اجتماعی مسافرت در جامعه ایران عصر قاجار (قبل از مشروطیت)» [۱] برآن است تا به روش توصیفی-تحلیلی و با به کار بستن نظریه «تمایز» پیر بوردیو برای این سوالات پاسخ مناسب را بیابد: آیا اشراف و اعیان جامعه ایران در عصر قاجار بـه مسافرت و وسایل و آداب آن فقط به عنوان امری ضرورت‌پسند و برای رفع نیاز می‌نگریستند؟ یا اینکـه آنان علاوه بر مساله ضرورت؛ نگاه ذوقی، زیباشناختی و هنردوستانه نیز به آن داشـته‌اند؟ نگاه اقشار فرودست جامعه ایران عصر قاجار نسبت به مسئله سفر و آداب و وسایل آن بر اساس کدام یک از این شاخص‌ها بوده است؟
در ادامه گزیده‌ای از این مقاله آمده است:
بوردیو درباره تمایز اجتماعی چه می‌گوید؟
یکی از مهم‌ترین مفاهیم و نظریات «پیر بوردیو» جامعه‌شناس برجسته فرانسوی نظریه مشهور به «تمایز اجتماعی» است کـه وی در یکی از مهم‌ترین کتاب‌هـایش با عنوان «تمایز، نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی» به بحث و بررسی درباره آن پرداخته است.
روش بوردیو در مطالعات خود به گونه‌ای اسـت که تلاش می‌کند تا در رابطه میان فرهنگ و شیوه زندگی از یک سو و طبقه اجتماعی از سوی دیگر تعادلی ایجاد کند و بدین جهت در بین هم‌عصران خود فردی متمایز است. تحلیل او از زندگی فرهنگی همیشه با تمرکز بر طبقه انجام شده و اهمیتی که او برای طبقه قائـل است، در حدی است که امروزه قدری غیرمعمول به نظر می‌رسد.
مسافران فرادست و برخوردار از مقـام و موقعیـت ممتاز سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از شاه گرفته تا دیگر اعیان و اشراف طی سفر و از طریق وسایل و آداب آن، فرصتی مغتنم به دست می‌آوردند تا به آسانی بتوانند هویت طبقاتی و شأن و جایگاه برتر خود را به رخ رهگذران، تماشاگران و دیگر اقشـار جامعـه بکشند
به بـاور بوردیو هر فرد بر اساس موقعیت اجتماعی خود اعمال سلیقه مـی‌کنـد و هـر طبقـه نیـز سـعی می‌کند با شکل دادن به سلیقه‌اش خود را از سایر طبقات متمایز کنـد. از نظـر بوردیـو افـراد و طبقات اجتماعی از طریق سلائق و ذائقه‌های خود و به عبارتی از طریق عمل انتخاب، خـود را از دیگران متمایز جلوه می‌دهند.
این تمایز در بسیاری از حوزه‌ها و فعالیت‌های ریـز و درشـتی همچون ورزش و سرگرمی‌ها، عادات و رفتار، سلائق هنـری، موسـیقی، عکاسـی، ادبیـات و ... وجود دارد.
مسافرت، تشخّص‌گرایی و تمایز اجتماعی
سیاحان خارجی که در دوره قاجار از ایران دیدن کرده و با ایرانیان دیدار داشته‌اند، اغلب بر این نکته تاکید ورزیده‌اند که ایرانیان سخت بـه تشخّص و تفاخر و نشان دادن مقام و منزلت اجتماعی خود بـه دیگران عادت داشته و بر آن اصرار می‌ورزند.
ایرانیان همیشه در پی آن بوده‌اند تا از طرق یا وسایل مختلفی همچـون رفتارها، خوراک، پوشاک، اسـباب و کالاهای خانگی، نمای بیرونی منازل و دکوراسیون داخلی آن، تفریحات و سرگرمی‌ها و خیلـی از امور دیگر تشخّص خود را نشان داده و بدین گونه تمایز اجتماعی خود نسبت به دیگران را در جامعه بازتاب دهند.
از سوی دیگر سفر نیز از گذشته‌ای دور مورد توجه ایرانیان بوده و آنان یا به ناچـار و یـا از سر اختیار به امر مسافرت پرداخته‌اند. گاهی هدف آنان از مسافرت نیاز بـه رفتن بـه راهـی و رسیدن به مقصد جهت انجام کاری و یا حل مشکلی بود و زمانی نیز هدف از رفتن به مسافرت نه از سر نیاز بلکه به اختیار و برای پرداختن به امر تفریح، گردش و یا حتی شکار بـوده اسـت.
مسافران فرادست و برخوردار از مقـام و موقعیـت والا و ممتاز سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از شاه گرفته تا دیگر اعیان و اشراف در طی سفر و از طریق وسایل و آداب آن، فرصتی مغتنم به دست می‌آوردند تا به آسانی بتوانند هویت طبقاتی و شأن و جایگاه برتر خود را به رخ رهگذران، تماشاگران و دیگر اقشـار جامعـه بنمایاننـد.
تعدد در نوکران و ملازمان سفر
یکی از مهم‌ترین مواردی که در بحث تشخّص افراد و نشان دادن جایگـاه و منزلت اجتماعی آنان در امر مسافرت مورد توجه بوده و اهمیت زیادی داشته است، تعداد همراهان یا به عبارتی کم و یا زیاد بودن ملازمان یک مسافر اعیان و اشراف بوده است.
بررسـی سـفرنامه‌هـا و کتـب خاطرات نشان می‌دهد که تعداد زیاد ملازمان و همراهان مسافران صاحب مقام و عالی‌رتبـه در دوره قاجار، بیش از اینکه برای رفع نیاز و از روی ضرورت باشد عاملی برای نشان دادن حس تشخّص و در حقیقت برای انعکاس مقام و موقعیت برتر خود بوده است زیرا که هرچه تعـداد افراد همراه شخص مسافر بیشتر باشد، شکوه، جلال و درجه اشـرافیت آن شـخص در نگـاه و ذهن افراد بیننده بیشتر خواهد بود.
به هنگام مسافرت اشراف و بزرگان جمع کثیری متشکل از خدمتکاران، فراشان، شـاطران و محافظان، سرآشپز و همکـارانش، آبـدارچیان و قلیـانداران و... مسـافر متشـخّص را همراهـی می‌کردند که البته اگرچه از نظر کاری چه بسا نیاز چندان شدیدی به همه آنها نبـوده اسـت امـا برای حفظ شأن و منزلت صاحب اردو، حضور و همراهی این تعداد همراهان نوعی مصـلحت و ضرورت محسوب می‌شد.
یکی از مهم‌ترین مواردی که در بحث تشخّص افراد و نشان دادن جایگـاه و منزلت اجتماعی آنان در امر مسافرت مورد توجه بوده و اهمیت زیادی داشته است، تعداد همراهان یا به عبارتی کم و یا زیاد بودن ملازمان یک مسافر اعیان و اشراف بوده است
اما برخلاف اشراف و مقامات، اقشار فرودست به هنگام مسافرت معمولا یا به تنهایی ویـا در صورت ضرورت اعضای خانواده خود را همراه می‌بردند. آنان که توان استخدام نـوکر و یـا خدمتکار را نداشته‌اند به سفر خود نه براساس اصل تشخّص بلکه بنـابر اصـل ضـرورت نگـاه می‌کردند و تعداد کم و یا زیاد همراهان خود را تنها بر اسـاس همـین اصـل تعیـین و انتخـاب می‌کردند.
تمایز در وسایل نقلیه مسافران
اشراف، اعیان و رجال و بزرگان ایران در دوره قاجار نیز همانند سایر ادوار گران‌قیمت‌ترین و زیباترین اسب‌هایی را که غالباً از نژادی اصیل بـوده‌انـد در اختیـار داشـته و بـر آنـان سـوار می‌شدند. اصولاً مقامات، رجال و بزرگان ایران عشق و علاقه زیادی به اسبان ممتاز و راهوار داشته و به در اختیار داشتن اسبان زیبا، نژاده و گران‌قیمت تفاخر می‌ورزیدند و همیشه کوشش می‌کردند تا در اصطبل‌های شخصی خود تعداد زیادی از این اسب‌ها داشـته باشـند.
قاطر و الاغ در مقایسه با اسب هم ارزان قیمت‌تر بوده و هم بخاطر توان و طاقت بسیار آنها علاوه بر حمل مسافر، توانایی حمل بار و اسباب و اثاثیه سـنگین را داشـتند، بـه همـین خـاطر مردمان عادی و فرودست جامعه برای رفع نیاز خود در انجام مسافرت و رسیدن بـه مقصـد از الاغ و یا ترجیحاً قاطر استفاده می‌کردند زیرا توان مالی خرید و یا اجاره اسبان مناسب و راهوار را نداشتند. آنان حتی گاهی الاغ نیز نداشتند و لذا مجبور به کرایه کردن الاغ می‌شدند.
واقعیت این بود که خیلی از مردم عادی و فقیر در انجام مسـافرت‌هـای خـود حتی توان مالی سوار شدن بر الاغ را نیز نداشتند لذا آنان مجبـور مـی‌شـدند تـا بـا پـای پیـاده مسافرت خود را انجام داده و به مقصد برسند در حالی که اشراف و ثروتمنـدان بـا تفـاخر بـر بهترین اسبان سوار می‌شدند.
تزیینات و آرایه‌ها در وسایل سفر
یکی دیگر از اقدامات رجال عصر قاجار برای نشان دادن تشخّص خود در مسافرت، توجه بـه زیبایی مرکوب یا وسیله نقلیه بود؛ به عبارتی رجال و مقامات اگرچه در سفرهای خـود بـه امر کمیت همچون کثرت در تعداد همراهان خود می‌اندیشیدند اما بـه بعـد کیفیـت در سـفر و وسایل آن نیز نگاه ویژه‌ای داشته‌اند.
بنابراین مشاهده می‌شود که وسایل نقلیه اشـراف از اسـب گرفته تا کالسکه، درشکه، تخت‌روان، چادر، آفتابگردان، چتر، فـانوس، عصـا، همـه و همـه از سوی بزرگان مملکت از شاه و شاهزادگان گرفته تا وزراء، رجال و ثروتمندان به صورتی زیبا و هنرمندانه مورد تزیین و آرایش قرار می‌گرفت.
واقعیت این بود که خیلی از مردم عادی و فقیر در انجام مسـافرت‌هـای خـود حتی توان مالی سوار شدن بر الاغ را نیز نداشتند لذا آنان مجبـور مـی‌شـدند تـا بـا پـای پیـاده مسافرت خود را انجام داده و به مقصد برسند در حالی که اشراف و ثروتمنـدان بـا تفـاخر بـر بهترین اسبان سوار می‌شدند
استفاده از وسایل و اشیاء زینتی و تجملاتی در جهت هرچـه باشکوه‌تر کردن اسباب و آلات سفر از سوی مقامات و بزرگان و اشراف بسیار مورد توجه بوده و در درجه اول اهمیت قرار داشت. آنان این زینت‌سازی و آراستن را در همه وسایل و اسـباب مسافرت به کار می‌بستند. اسب‌های سواری آنان بیشتر از سایر وسایل مسافرت مورد زیباسـازی و زینت‌بخشی قرار می‌گرفتند. معمولاً دم، یال و سر اسبان و همینطور اسـباب و وسـایل آنـان همچون زین، دهنه یـا لگـام، سـینه‌بنـد و کفـل‌بنـد مـورد تـزیین و ترصـیع واقـع مـی‌شـدند.
نتیجه‌گیری
این پژوهش که بر اساس نظریه تمایز اجتماعی پیر بوردیو جامعه‌شناس فرانسوی انجـام گرفتـه است نشان می‌دهد که در دوره قاجار اشراف و اعیان جامعه از طریق امـر مسـافرت و آداب و وسایل سفر می‌توانستند ضمن تاکید ورزیدن بر هویت و منزلت طبقاتیشان، تشخّص و تفاخرخود را نیز به دیگر افراد و اقشار منعکس کنند.
بوردیو در نظریه تمایز معتقد است که اشراف و طبقات فرادست جامعه چون نیازهای اساسی و اولیه‌شان رفع شده بود، دیگر چندان بـه دنبـال انتخاب از روی ضرورت و نیازمندی نبودند بلکه آنان در پی سـلیقه‌ای زیباشـناختی بـوده و از طبع و ذائقه‌ای هنردوستانه و تجملاتی برخوردار بوده‌اند.
برعکس افراد و طبقـات فرودسـت و پایین که حتی در رفع نیازهای اولیه خود ناتوان مانده بودنـد بیشـتر بـه دنبـال انتخـابی از نـوع ضرورت‌پسندانه که مبتنی بر ویژگی‌هایی همچون ارزان بودن کـالا، سـادگی، دوام و اسـتحکام بسیار و در کل با هدف رفع نیاز باشد، بوده‌اند.
در دوره قاجار اقشار و طبقات فرودست به مسافرت و آداب و وسایل آن نگرشی ضرورت‌پسندانه داشته و به عنوان امری که می‌تواند نیاز آنها را رفع کند می‌نگریستند. بنابراین هرگونه مرکوب و یا وسیله و اسبابی که بتواند در عین سادگی و ارزان‌قیمت بودن آنها را به مقصد برساند و در برآورده شدن مقصود مفید باشد، از نظر آنان ارزش داشته و برایشان کافی بود.
ایـن در حـالی بود اقشار فرادست و اعیان و اشراف به مسافرت به چشم فرصتی برای بازتاب هویت و منزلت اجتماعی و نشان دادن تمایز اجتماعی خود به دیگران بوده است. بنابراین آنان در طی سفر هـم از بعد کمی و هم از حیث کیفی به دنبال رسیدن به این هدف بوده‌اند.
همراه داشتن ملازمـان و همراهان بسیار، استفاده از مرکوب‌های اعلا و گران‌قیمت همچون اسـب و آراسـتن هنرمندانـه آنها، استفاده از زین و یراق‌های مجلل و زیبا، بهره بردن از چـادرپـوش‌هـا و آفتـاب‌گردان‌هـای بزرگ، رنگارنگ و مجلل، چترهای مرصع و زیبا و فـانوس‌هـای بـزرگ و درخشـان از جملـه شیوه‌ها و اقداماتی بود که اعیان و اشراف برای ابراز تشخّص و نشان دادن تمایز اجتماعی خود به دیگران به آنها متوسل می‌شدند.
پی‌نوشت
[۱] غفار پوربختیار، «سفر، آداب و وسایل آن؛ بررسی تمایزات اجتماعی مسافرت در جامعه ایران عصر قاجار (قبل از مشروطیت)»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دوره ۱۲، شماره ۲، شماره پیاپی ۲۴، اسفند ۱۴۰۱
نظرات کاربران
لینک کوتاه: کپی لینک
آخرین جزئیات از افزایش حقوق کارگران در سال ۱۴۰۴ پیش بینی وضعیت هوا و بارش در کشور تا بهمن ماه جزییات پیش ثبت نام حج تمتع از امروز دوشنبه بخش سرگرمی عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۰، ۴۵۰ هزار شغل ایجاد خواهد کرد سفر همتی به عربستان خطاهایی که دندانها را نابود می‌کند/ چند دقیقه مسواک بزنیم؟ ماجرای پلنگ سلاخی شده سمنان چیست؟ 9 دلیل برای اینکه پیاز باید در سبد غذاییتان باشد آکسیوس : ممکن است همین هفته آتش بس میان اسرائیل و لبنان برقرار شود چه کشورهایی به صدام سلاح فروختند + جدول مسمومیت ۱۰۰ نفر از اهالی ۳ روستای گیلانغرب آغاز فروش « نجات آمریکا » ، کتاب جدید ترامپ این مدرسه متفاوت در بلوچستان خبرساز شد (+عکس) سقوط یک فروند هواپیمای سبک در لیتوانی دستگیری کارمند شهرداری و عضو شورای شهر خرم آباد به اتهام رشوه