نشت آب دلیل ۳۰ درصد از فروریزش‌های تهران/جزئیات ۱۰ فرونشست پایتخت از سال ۹۶

دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به وقوع فروریزش زمین در امتداد جنوب به شمال خیابان ولیعصر در شمال میدان ونک در روز جمعه ۵ مرداد، گفت: طبق آمارهای وزارت نیرو میانگین مصرف یک شبانه‌روز هر ایرانی ساکن مناطق شهری ۲۰۳ لیتر (حدود ۷۵۰۰۰ لیتر در سال) است، بر اساس همان آمار آب تولیدی در مناطق شهری ایران طی سال ۱۴۰۱ نزدیک به ۷ میلیارد متر مکعب بوده است.

 همچنین بنا بر اعلام مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب در کل کشور در حوزه شهری حدود ۹۹.۹ درصد جمعیت شهری تحت پوشش آب شرب و بهداشت قرار دارند که این نسبت در روستاها به حدود ۸۷ درصد می‌رسد. از سوی دیگر ۶۰ درصد آب شرب در کل کشور از طریق منابع زیرزمینی و ۴۰ درصد از طریق منابع سطحی تامین می‌شود.

وی با بیان اینکه طبق برآوردها حدود ۴۰ درصد شبکه آب شرب کشور دارای قدمتی بالا و عملا فرسوده هستند، اظهار کرد: بنا بر تعاریف، آب بدون درآمد، آب حاصل از اختلاف بین حجم آب ورودی به شبکه توزیع و مصرف مجاز با درآمد طی یک سال است که بخشی از این حجم آب بدون درآمد را نشت از طریق لوله به زمین تشکیل می‌دهد و بخشی دیگر شامل خطا در قرائت و مصارف غیر مجاز از شبکه است.

بیت‌اللهی، بخشی از آب بدون درآمد را ناشی از گسیختگی لوله‌ها و نشتی آنها به زیر سطح زمین دانست و ادامه داد: براساس برآوردهای انجام یافته میانگین آب بدون درآمد واقعی (آب نفوذی به زمین) در شهرهای کشور بین ۱۱ تا ۱۴ درصد تخمین زده می‌شود. این نوسان با مدیریت فشار در شبکه نیز مرتبط است. طبق گفته وزیر نیرو، درصد آب بدون درآمد کشور بطور متوسط حدود ۲۵.۵ درصد بوده که از این مقدار ۱۳.۴ درصد هدررفت فیزیکی(واقعی) است. 

مدیر بخش زلزله و مخاطرات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه بر اساس اعلام مسؤولین شرکت‌های آب و فاضلاب، برای کاهش یک درصد از میزان آب بدون درآمد نیاز به ۴۰۰ تا ۱۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار است، یادآور شد: براساس اعلام وزارت نیرو، در سال جاری حدود ۲۷ درصد از آب شرب تولیدی در کشور برای دولت فاقد درآمد بوده و به شکل‌های مختلف هدر رفته است.

این ۲۷ درصد آب بدون در آمد، میانگین کشوری است که در برخی از استان‌ها این رقم مقادیر بالاتری را دارد. به عنوان مثال در استان کهگیلویه‌وبویراحمد حجم آب بدون درآمد طی سال‌های گذشته ۴۹ درصد، در خراسان جنوبی ۳۵ درصد، کرمانشاه ۳۴ درصد، گلستان ۳۳ درصد و در استان‌های بوشهر و خوزستان ۳۲ درصد بوده است.

وی با بیان اینکه بر اساس آمارهای وزارت نیرو، میزان آب بدون درآمد در مناطق شهری کشور از حدود ۳۰ درصد در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به ۲۵ درصد بین سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۹ رسیده بود که این میزان در سه سال اخیر به ۲۷ درصد رسیده است، خاطر نشان کرد: با توجه به میزان تقریبی ۷ میلیارد متر مکعبی آب تولیدی در مناطق شهری، حجم آب بدون در آمد حدود ۱.۹ میلیارد مترمکعب بوده که معادل مصرف سالانه ۲۵.۵ میلیون ایرانی ساکن در شهرهای کشور است.

نشتی آب شرب و فروریزش زمین در کلانشهر تهران

بیت‌اللهی، فروریزش زمین در شمال میدان ونک (باند جنوب به شمال خیابان ولیعصر) را در اثر نشتی آب از لوله آب شرب این محدوده دانست و گفت: مکانیسم تشکیل فروریزش، آب شستگی زیر سطحی و توسعه فرسایش تونلی، تشکیل فضای تونلی خالی با ابعاد بزرگ و مهاجرت حفره به مجاورت سطح در اثر ریزش سقف حفره (به دلیل ارتعاشات ناشی از ترافیک محلی) و غلبه نیروی وزن بر مقاومت برشی رویه معبر و در نهایت ریزش ناگهانی مسیر روند ایجاد این مخاطره بوده است و با توجه به ابعاد قابل ملاحظه فروریزش و طول آن در این منطقه، استنباط می‌شود که مکانیسم آب شستگی مدت‌دار بوده که توانسته تونل زیر سطحی طویلی با قطر نسبی بزرگتر را ایجاد کند.

وی با بیان اینکه در تهران فروریزش‌های بزرگی رخ داده که از سال ۱۳۹۶ تا کنون مستند کردیم، این فروریزش‌ها را به این شرح اعلام کرد:

بیت‌اللهی اضافه کرد: فروریزش‌های دیگری با ابعاد کوچکتر در سطح شهر تهران، شمال شرقی تهران رخ داده است که عمده آنها به دلیل نشتی آب از لوله‌های آب شرب شهری تهران بوده است.

وی تاکید کرد: با نگاهی به علت بروز فروریزش‌های بزرگ رخ داده در سطح شهر تهران می‌توان گفت که ۳۰ درصد فروریزش‌های بزرگ ایجاد شده، دارای منشأ گسیختگی لوله آب شرب و نشت قدرتمند جریان آب دارد. نشت آب با سرعت و قدرت بالا، موجب آب شستگی و استمرار آن موجب فرار دانه ‌بندی خاک و تشکیل حفرات و تونل‌های بزرگ زیر سطحی می‌شود که در ادامه به فروریزش های سطحی منجر می‌شود.

این محقق حوزه مخاطرات، طول خطوط آب فرسوده و با قدمت بالا در شهر تهران را ۲۲ هزار کیلومتر عنوان کرد و گفت: این شبکه در اقصی نقاط کلانشهر تهران و به‌ویژه مناطق مرکزی شهر گسترش دارند و به همین دلیل محدوده مرکزی به سمت جنوب شهر، استعداد بروز فروریزش‌های بیشتری را دارند.

اما سوانح در نشتی آب از لوله‌ها، صرفاً به قدمت آنها وابسته نیست، عدم رعایت نکات فنی در اجرا، اثر ارتعاشات، عدم خاکریزی صحیح در مسیر لوله‌ها، جنس نامناسب قطعات و اتصالات و لوله‌ها از عواملی است که می‌تواند موجب نشتی آب و هدر رفتن آن شود که اگر دبی نشتی، بالا و دارای قدرت بیشتر باشد، موجب آب شستگی و فروریزش نیز خواهد شد.

به گفته وی، از دیگر عوامل فروریزش‌های زمین در کلانشهر تهران، وجود رشته قنوات متعدد است که نزدیک به ۶۰۰ کیلومتر طول و ۵۰ هزار میله آن شناسایی شده است. مهمترین مشکل و چالش در مورد قنوات، رها شدگی آنها و فقدان مسؤول حقوقی به دلیل وجود اسناد مالکیت حقیقی قدیمی آنهاست.