«بودجه» این واژه فرانسوی که از کلمه «بوجه» به معنای کیف پول گرفته شده و وارد واژگان زبان فارسی و انگلیسی شده است شامل یک فهرست از تمام هزینه‌های برنامه‌ریزی شده و درآمد برای صرفه‌جویی، استقراض و مخارج است که همواره از مهمترین موضوعات کشورهای مختلف را در اواخر سال تشکیل می‌دهد.

به گزارش نامه، عمده وقت دولت‌ها و پارلمان‌ها از اواسط سال تا اواخر همان سال به تدوین، بررسی و تصویب لایحه بودجه می‌گذرد تا به اصطلاح کشور در سال جدید بدون خرجی نماند. این روند تدوین، بررسی و تصویب اما با چالش‌ها و مشکلات بسیاری چه در کشورهای توسعه‌یافته و چه در کشورهای در حال توسعه مواجه بوده است. کماآنکه با نگاهی به روند بررسی لایحه بودجه در کشورهای مختلف می‌توان دریافت که عمده اختلافات در کشورهای توسعه‌یافته بر سر لایحه بودجه میان احزاب مختلف موافق و مخالف دولت در پارلمان‌ها و بر سر مواردی همچون هزینه‌های عمومی، هزینه‌های بهداشتی و اجتماعی و موضوعات مربوط به مالیات می‌گذرد و دولت‌ها در این روند اختلافات کمتر حضور دارند، ولی در کشورهای در حال توسعه این روند به صحنه بروز اختلافات و افشاگری‌هایی میان قوه مقننه و مجریه بدل می‌شود و کمتر از درون پارلمان صدای تفرقه‌ای شنیده می‌شود؛ شاید بتوان دلیل این موضوع را نبود احزاب واقعا مخالف دولت در پارلمان‌های این کشورها بررسی کرد.

لایحه بودجه همواره از سوی وزارت اقتصادی دولت‌های کشورهای مختلف تهیه و تنظیم می‌شود و برای بررسی و تصویب به پارلمان‌ها متشکل از (مجلس نمایندگان و سنا) فرستاده می‌شود تا پس از بررسی و رفع اشتباهات احتمالی مهر تایید بر آن زده شد و برای اجرا به قوه مجریه فرستاده شود. لایحه بودجه اغلب کشورها به طور سالیانه تدوین می‌شود و در برخی از آنها مانند روسیه این لایحه بودجه به طور سه سالانه تنظیم و ارائه می‌شود.

در ادامه نگاهی داریم به روند تنظیم و بررسی لایحه بودجه در چند کشور توسعه یافته و در حال توسعه، روندی که در آن بودجه به دولت بازگردانده شده، از سوی نمایندگان رد و برای اصلاح به دولت یا پارلمان بازگشته است، اما کمتر موردی را می‌توان یافت که لایحه بودجه دیر! به مجلس فرستاده شده باشد.

افغانستان

بودجه ملی افغانستان به طور سالانه و بر اساس قانون اساسی این کشور باید پیش از آغاز سال جدید برای بررسی و تصویب به مجلس مشرانو جرگه (مجلس سنا) که اعضای آن از سوی رئیس‌جمهور انتخاب می‌شوند فرستاده و پس از تصویب برای تایید نهایی به مجلس ولسی جرگه (مجلس نمایندگان) که اعضای آن با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند ارائه شود. بررسی لایجه بودجه افغانستان همواره در مجلس نمایندگان این کشور که نمایندگانی از طیف‌های مختلف در آن حضور دارند با چالش‌هایی مواجه می‌شود و بررسی آن در مجلس سنا که می‌توان همه اعضای آن را از حامیان دولت و رئیس‌جمهور تشکیل می‌دهند را بیشتر جنبه تشریفاتی دانست.

جلسات بررسی و تایید لایحه بودجه در افغانستان همواره جنجالی و پرتنش بوده است به گونه‌ای که مجلس نمایندگان افغانستان پیش از تصویب بودجه سال 1391 دو بار به دلیل آنکه آن را «نامتوازن» خواندند به دولت بازگردانده و خواستار تعدیل آن شدند. تنش زمانی در جلسات بررسی لایحه بودجه سال 91 افغانستان بالا گرفت که نمایندگان در پی سخنان معاون وزیر اقتصاد این کشور مبنی بر آنکه نمایندگان به دلیل آنکه امتیازاتی در این لایحه بودجه متوجه آنها نشده است از تصویب آن سرباز می‌زنند، افزایش یافت. نمایندگان پس از این سخنان عنوان داشتند که تا زمانی که این شخص از سمتش برکنار نشود لایحه بودجه را تصویب نمی‌کنند. براساس قانون اساسی افغانستان، مجلس سنا 15 روز فرصت دارد تا لایحه بودجه را ارزیابی کند؛ در صورت تایید سنا این طرح به مجلس نمایندگان فرستاده می‌شود.

بودجه سال 1392 افغانستان نیز امسال در زمان مقرر و بدون تاخیر به مجلس نمایندگان ارائه شد اما همانند سال قبل از آن به دلیل «عدم توازن و بی توجهی به طرح های زیربنایی» با اکثریت آراء رد شد. این لایجه بودجه در نهایت در تاریخ 20 ژانویه 2013 پس از رفع اختلافات میان دولت و مجلس به تصویب رسید.

پاکستان

لایحه بودجه پاکستان به طور بودجه سالی مالی از سوی دولت این کشور و با در نظر گرفتن اهداف 3 ساله ولی به طور یک ساله تنظیم و برای بررسی و تصویب به مجلس ملی پاکستان ارائه می‌شود.

بودجه سال مالی 2013-2012 پاکستان در تاریخ یکم ژوئن سال 2012 از سوی وزیر اقتصاد این کشور به طور همزمان به مجلس ملی و سنای این کشور ارائه شد. جلسات ارائه و بررسی لایحه بودجه در پاکستان همواره با تنش‌هایی میان نمایندگان مخالف و موافق دولت برگزار می‌شد. در جلسه ارائه لایحه بودجه سال مالی 2013-2012 پاکستان نیز احزاب مخالف به ویژه حزب مسلم لیگ مخالفت‌های بسیاری را در برنامه های اقتصادی دولت این کشور صورت دادند اما در نهایت این لایحه بودجه در زمان مقرر به تصویب رسید.

روسیه

لایحه بودجه روسیه اما برای سه سال از سوی دولت این کشور تنظیم و برای بررسی و تصویب به مجلس نمایندگان روسیه (دوما) فرستاده می‌شود. بودجه سال‌های 2013 تا 2015 روسیه در تاریخ اول اکتبر سال 2012 (10 مهر 1391) و در زمان مقرر به دوما ارائه شد. این لایحه بودجه پس از تصویب در مجلس نمایندگان روسیه به مجلس سنای این کشور فرستاده و تایید شد. لایحه بودجه روسیه سه ماه پیش از آغاز سال جدید به این مجلس ارائه و تصویب شد.

عراق

لایحه بودجه سال 2013 عراق، امسال به دلیل اختلافات بر سر حقوق مربوط به نفت میان دولت مرکزی عراق و منطقه کردستان این کشور با تاخیر نسبت به سال‌های پیش از آن به پارلمان ارائه شد. دولت عراق در تاریخ اکتبر سال 2012 لایحه بودجه تنظیم شده از سوی وزارت اقتصاد را تصویب کرد اما دعوا میان نمایندگان شیعه، سنی و کردها در پارلمان بر سر بخش های مختلف این لایحه بودجه طی هفته گذشته مانع از تصویب آن شد و در حالی که دو ماه از آغاز سال 2013 میلادی می‌گذرد همچنان بودجه این سال در پارلمان عراق دستخوش دعواهای میان احزاب مختلف می‌شود. قرار است ادامه بررسی این لایحه بودجه طی روزهای هفته آینده صورت گرفته تا پس از توافق بر سر آن و پاسخ به اختلافات به تصویب نمایندگان برسد. تاخیر بیشتر در تصویب این لایحه بودجه مشکلات بسیاری از جمله به تعویق افتادن کار پروژه های زیرساختی و ارائه بودجه مناطق مختلف عراق منجر می‌شود.

فرانسه

لایحه بودجه فرانسه به طور سالانه و پیش از آغاز سال جدید از سوی دولت تهیه و تنظیم و به مجالس نمایندگان و سنا ارائه می شود. دولت فرانسه در تاریخ 28 سپتامبر 2012 نخستین پیش‌نویس لایحه بودجه سال 2013 این کشور را ارائه کرد و این لایحه بودجه چندی پس از آن به مجلس نمایندگان ارائه و تصویب شد. این لایحه بودجه اما در راه تصویب در مجلس سنا با چالش هایی مواجه شد تا سناتورهای محافظه کار این بار در یک رای گیری که در غیاب نمایندگان حزب کمونیست برگزار شد لایحه بودجه را برای بررسی‌های بیشتر به مجلس نمایندگان بازگردانند. این بار اختلاف بر سر میزان هزینه‌های عمومی و میزان افزایش مالیات‌ها در فرانسه بود که مورد مخالفت نمایندگان محافظه کار که در دو مجلس نمایندگان و سنا اقلیت را برعهده دارند شد. این لایحه بودجه پس از اصلاح به سنا فرستاده و تصویب شد.

ترکیه

پارلمان ترکیه لایحه بودجه سال 2013 را در واپسین روزهای سال 2012 به تصویب رساند. مذاکره بر سر بودجه در مجلس ملی کبیر ترکیه در ۳۰ اکتبر در کمیسیون برنامه و بودجه این مجلس آغاز شد. بعد از مذاکرات حدود یک ماهه کمیسیون، لایحه بودجه برای ده روز نیز، در مجمع عمومی مجلس مورد بحث و بررسی قرار گرفت و سپس تصویب شد.

کشورهای منطقه یورو

بیشتر کشورهای عضو منطقه یورو، برای تصویب بودجه سال آینده خود در پارلمان با مشکل مواجه شده اند. احزاب مخالف آلمان،‌نیز در مورد تصویب بودجه سال آینده با دولت آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان اختلاف نظر دارند. احزاب مخالف در آلمان، در مورد اعطای کمک مالی این کشور به یونان ناراضی هستند. دولت ایتالیانیز، برای تصویب بودجه سال آینده خود با مشکلات زیادی مواجه شده است. ماریو مونتی نخست وزیر ایتالیا نیز هشدار داده است، در صورتی که اتحادیه اروپا بودجه بیشتری برای این کشور تخصیص ندهد، رم با طرح بودجه این اتحادیه مخالفت خواهد کرد.

نمایندگان پارلمان پرتغال نیز، لایحه بودجه سال ۲۰۱۳ را که شامل افزایش مالیات و کاهش شدیدهزینه ها و در آمدها است، در شرایطی تصویب کردند، که هزاران نفر از مردم واتحادیه های صنفی با تجمع در خیابانهای لیسبون پایتخت پرتغال، به شدت به تصویب این لایحه اعتراض کردند. بودجه سال ۲۰۱۳ پرتغال برای صرفه جویی، بیش از پنج میلیارد یورویی، تنظیم شده و هدف آن برآورده کردن اهداف اقتصادی اتحادیه اروپا و صندوق بین المللی پول است.

آمریکا

لایحه بودجه آمریکا هرساله و پیش از آغاز سال جدید از سوی دولت به مجلس نمایندگان و سنا ارائه می‌شود. رئیس جمهور موظف است هر ساله لایحه قانونی بودجه را در فوریه برای تصویب به مجلس نمایندگان ارسال نماید. این لایحه پس از بحث‌های طولانی در دولت توسط دفتر مدیریت و بودجه که یکی از سازمان‌های مستقل ستاد ریاست جمهوری به شمار می‌آید، تهیه ونهایی می‌شود.

مجلس نمایندگان عمدتاً بودجه پیشنهادی دولت را کاهش می‌دهد و ارقام هزینه‌ها را تعدیل می‌کند. در حقیقت، بودجه واقعی کشور توسط نمایندگان مجلس نمایندگان تنظیم می‌شود و در این مسیر، بسیاری از عوامل موثر در مجلس نمایندگان از جمله منطقه گرایی و گرایش‌های حزبی به آن شکل می‌دهند. مصوبه مجلس نمایندگان برای تائید نهایی به سنا فرستاده می‌شود و در این مرحله سنا عمدتاً بودجه و ارقام آن را افزایش می‌دهد چرا که گرایش حاکم بر سنا در مقایسه با مجلس نمایندگان کمتر بخشی نگر و عمدتاً ملی است.

بدین ترتیب، با اختلاف نظر میان سنا و مجلس نمایندگان بر سر تصویب بودجه، یک «کمیته کنفرانس» تشکیل می‌شود تا راه حل بینابینی بیابد . بودجه تنظیم شده توسط «کمیته کنفرانس» اگر چه در مقایسه با بودجه مصوب مجلس نمایندگان افزایش می‌یابد، ولی نهایتاً کمتر از درخواست‌های مطرح شده از سوی رئیس جمهور خواهد بود. تنها استثناء، بودجه‌های نظامی می‌باشد که دربسیاری از مواقع کنگره آنها را به نسبت بودجه پیشنهادی رئیس جمهور افزایش می‌دهد.

تصویب بودجه سال 2013 آمریکا به کشاکش بین جمهوریخواهان مجلس و دولت دموکرات به واپسین روز تصویب قانونی لایحه کشید و در این روز فشار برای تصویب این لایحه به حداکثر رسید.

بر این اساس اگر این لایحه بودجه تصویب نمی شد حتی یک دلار هم نمی شد برای مخارج دولتی هزینه کرد.

در نهایت در واپسین ساعات مانده به اتمام مهلت قانونی، جان بوینر رییس جمهوریخواه مجلس نمایندگان آمریکا به کاخ سفید رفت و در گفت‌وگو با رییس جمهوری موافقت مجلس را با بودجه پیشنهادی دولت با تغییراتی در این لایحه اعلام کرد و موضوع بدون نقض قانون و در آخرین ساعات پایان مهلت قانونی فیصه یافت.

ایران

در ایران نیز لایحه بودجه به طور سالانه و بر اساس قانون اساسی باید در آذر ماه از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی فرستاده شود، در سال های اخیر ارائه لایحه بودجه از سوی دولت به مجلس از آذر ماه به دی ، از دی به بهمن و از بهمن به اسفند ادامه داشت تا اینکه رکوردی تاریخی ثبت شد و بررسی لایحه بودجه سال 1390 از سوی مجلس با توجه به تاخیر سه ماهه دولت در ارایه آن ، به اردیبهشت 1390 کشیده شود.

دولت‌های نهم و دهم در 6 سال گذشته مهم ترین سند مالی کشور را که ارائه به موقع آن نشانه نظم و قانونگرایی و عدم ارائه آن نشانه شلختگی و عدم تقید به قوانین است ، 2 یا 3 ماه دیرتر به مجلس برد.

کشور	نحوه و زمان ارائه لایحه بودجه
افغانستان	بودجه افغانستان به طور سالانه نخست به مجلس سنا و سپس به نمایندگان ارائه می‌شود. همواره تنش‌هایی میان دولت و پارلمان بر سر جزئیات این لایحه بودجه در افغانستان وجود داشت به طوری که بارها از مجلس به دولت بازگردانده شد.
پاکستان	لایحه بودجه پاکستان به طور بودجه سالی مالی از سوی دولت این کشور و با در نظر گرفتن اهداف 3 ساله ولی به طور یک ساله تنظیم و برای بررسی و تصویب به مجلس ملی پاکستان ارائه می‌شود.اختلافات در مجلس پاکستان بر سر لایحه بودجه اغلب میان نمایندگان احزاب موافق و مخالف دولت است.
روسیه	لایحه بودجه روسیه اما برای سه سال از سوی دولت این کشور تنظیم و برای بررسی و تصویب به مجلس نمایندگان روسیه (دوما) فرستاده می‌شود. بودجه سال‌های 2013 تا 2015 روسیه در تاریخ اول اکتبر سال 2012 (10 مهر 1391) و در زمان مقرر به دوما ارائه شد.
عراق	لایحه بودجه سال 2013 عراق، به دلیل اختلافات بر سر حقوق مربوط به نفت میان دولت مرکزی عراق و منطقه کردستان با تاخیر نسبت به پارلمان ارائه شد. دعوا میان نمایندگان شیعه، سنی و کردها در پارلمان بر سر بخش های مختلف این لایحه بودجه طی هفته گذشته مانع از تصویب آن شد و در حالی که دو ماه از آغاز سال 2013 میلادی می‌گذرد همچنان بودجه این سال در پارلمان عراق دست خوش دعواهای میان احزاب مختلف می‌شود.
فرانسه	لایحه بودجه فرانسه به طور سالانه و پیش از آغاز سال جدید از سوی دولت تهیه و تنظیم و به مجالس نمایندگان و سنا ارائه می شود. این لایحه بودجه اما در راه تصویب در مجلس سنا با چالش هایی مواجه شد تا سناتورهای محافظه کار این بار در یک رای گیری که در غیاب نمایندگان حزب کمونیست برگزار شد لایحه بودجه را برای بررسی‌های بیشتر به مجلس نمایندگان بازگردانند.
ترکیه	پارلمان ترکیه لایحه بودجه سال 2013 را در واپسین روزهای سال 2012 به تصویب رساند. مذاکره بر سر بودجه در مجلس ملی کبیر ترکیه در ۳۰ اکتبر در کمیسیون برنامه و بودجه این مجلس آغاز شد. بعد از مذاکرات حدود یک ماهه کمیسیون، لایحه بودجه برای ده روز نیز، در مجمع عمومی مجلس مورد بحث و بررسی قرار گرفت و سپس تصویب شد.
آمریکا	لایحه بودجه آمریکا هرساله و پیش از آغاز سال جدید از سوی دولت به مجلس نمایندگان و سنا ارائه می‌شود. رئیس جمهور موظف است هر ساله لایحه قانونی بودجه را در فوریه برای تصویب به مجلس نمایندگان ارسال نماید. بودجه 2013 در واپسین روزهای سال 2012 با توافق اوباما و کنگره و کش و قوس های فراوان تصویب شد.
ایران	در ایران نیز لایحه بودجه به طور سالانه و بر اساس قانون اساسی باید در آذر ماه از سوی دولت به مجلس شورای اسلامی فرستاده شود، در سال های اخیر ارائه لایحه بودجه از سوی دولت به مجلس از آذر ماه به دی ، از دی به بهمن و از بهمن به اسفند ادامه داشت و همواره چالش‌های فراوانی به همراه داشته و انتقادات بسیاری به دلیل تعلل دولت در ارائه لایحه بودجه متوجه آن بود.