کاهش استقبال از نماز جمعه؛ آری یا نه؟!

 عصر ایران - «خدمت آیت الله امامی کاشانی بودیم و ایشان اعتقاد داشتند استقبال از نماز جمعه کمتر شده و دلیل آن را نیز مسایل اخلاقی و سیاسی می دانستند و این که خطیب نماز جمعه از یک نفر تعریف می کند و دیگری را می کوبد و معتقد بودند اینها به نماز جمعه لطمه می زند و در استقبال مردم از نماز جمعه موثر است. آیا شما این تحلیل را قبول دارید؟»

این پرسش را مجری برنامه تلویزیونی «شناسنامه» در برنامه روز جمعه 20 تیرماه با آقای سید احمد خاتمی امام جمعه موقت تهران در میان گذاشت. موضوعی که تا به حال کمتر و شاید هیچ گاه در رسانه رسمی مطرح نشده بود.
 
میهمان برنامه البته پاسخ داد: «احترام ایشان محفوظ است و خدمت شان ارادت داریم. اما همان زمان که فرمایش ایشان را خواندم نیز نتوانستم بپذیرم چون بزرگانی که می آیند از خود ایشان تا آیت الله جنتی و موحدی کرمانی و صدیقی وقتی خطبه می خوانند مگر مباحث اخلاقی ندارند؟ خود بنده ساعت ها یادداشت برمی دارم و بعد به نماز جمعه می روم.»

پیداست که منظور آقای امامی کاشانی این نیست که امامان جمعه مباحث اخلاقی را مطرح نمی کنند که می دانیم همواره «خودشان و دیگران را به تقوای الهی توصیه می کنند» و خطبه اول را نیز به مباحث مذهبی و اخلاقی اختصاص می دهند. بلکه می خواهد تاکید کند موضع گیری له یا علیه این و آن شخصیت و جریان سیاسی یکی از عوامل کاهش استقبال مردم از نماز جمعه است.

جالب است که میهمان شناسنامه اصل سوال - کاهش استقبال- را تایید یا تکذیب نکرده و دلیل ذکر شده درباره آن را نپذیرفته است. بنا بر این به نظر می رسد اصل پرسش محل مناقشه نیست و شاید یکی از دلایل باقی ماندن نمازجمعه در محل دانشگاه تهران - به رغم آماده بودن مصلا- همین باشد که چه بسا جمعیت مورد نظر در مصلا – جز درمناسبت های خاص – گرد نیاید و گرنه همان گونه که در زمستان 92 نیز رخ داد امکان برگزاری نماز جمعه در مصلای تهران و انتقال دایمی از دانشگاه تهران به محلی که برای همین منظور ساخته شده وجود دارد.

آیت الله امامی کاشانی بر اساس فرض کاهش استقبال از نماز جمعه، آسیب شناسی کرده و مهم ترین دلیل را لحن و موضع برخی خطیبان دانسته و آقای احمد خاتمی به استناد مباحث اخلاقی این موضوع را نپذیرفته است. به بهانه فتح باب این بحث در برنامه رسمی و از زبان یک مجری تلویزیونی با گرایش های غلیظ سیاسی و در حضور یکی از امامان جمعه موقت تهران می توان به نکاتی پرداخت که چه بسا فراتر از اصل پرسش و پاسخ باشد:

1- کاهش استقبال از نماز جمعه نه یک مدعا که یک واقعیت است. کافی است شمار نمازگزاران در سال 1358 و شنوندگان خطبه های آیت الله طالقانی، آیت الله منتظری و آیت الله خامنه ای در تهران و دیگران در شهرهای مختلف با امروز مقایسه شود. بدیهی است که حال و هوای سال اول بعد از انقلاب را نباید با 36 سال پس از آن مقایسه کرد و احتمالا در پاسخ گفته خواهد شد امام جمعه تهران هم چنان باقی است و بقیه موقت اند و هر گاه شخص رهبری می آید استقبال قابل توجه است. اما به صورت کلی در اصل موضوع، کمتر تردید وجود دارد. بنا بر این جا داشت مجری این پرسش را در دو بخش مطرح می کرد: یکی اصل کاهش و دیگری علت آن. تا مشخص شود میهمان برنامه کدام را نپذیرفته و آیا در اصل موضوع هم تردید دارد؟

2- آیت الله امامی کاشانی نگفته که در خطبه ها مباحث اخلاقی مطرح نمی شود. بلکه سخن او دربرگیرنده نقد تریبونی است که به منبر پیامبر مشهور است اما گاه در این سال ها از آن حکم اعدام هم صادر شده است. چرا خطبه های امامان جمعه موقت غالبا تنها اقشار مشخصی از جامعه را راضی ساخته و نه همه را و بیشترین هم سویی هم با جریانی بوده که وزن آن در انتخابات 24 خرداد 92 از 10 تا 20 درصد جامعه ایران برآورد شد. بدیهی است که وقتی صدای اقلیت از آن تریبون به گوش برسد نمی توان انتظار داشت همواره اکثریت در آن مشارکت کند.

3- نگاهی به گزارش روزنامه جمهوری اسلامی از نماز جمعه های شهرستان های مختلف که همه هفته در روزهای شنبه درج می شود نشان می دهد گاه عبارات واحدی را عینا تکرار می کنند و این ذهنیت به وجود می آید که متونی را که از ستاد مرکزی دریافت کرده اند برای مردم بازمی خوانند. حال آن که امامان جمعه صدر انقلاب که به شهادت رسیده یا درگذشته اند هرگز چنین نمی کردند.

شیوه آیت الله هاشمی رفسنجانی که این روزها پنجمین سالروز آخرین نماز جمعه اوست نیز این نبود. کافی است این گزارش ها را روزهای شنبه بخوانید تا دریابید گاه واژه ها نیز عینا مانند هم هستند. حال آن که مردم از امام جمعه انتظار دارند تحلیل خودش را ارایه دهد و گرنه متنی که فلان چهره سیاسی نوشته در یادداشت روزنامه ها نیز قابل انعکاس است. دیگر آن که انتظار دارند وجه محلی و بومی هم داشته باشد.

موضع کلان سیاسی در سخن رهبری یا رییس جمهوری انعکاس یافته و امام جمعه فلان شهرستان نباید موضع کلان بگیرد. تصور کنید این روزها که بحث های حساسی چون اقلیم کردستان عراق و اختلافات فرقه ای در این کشور مطرح است یک سخن نسنجیده می تواند چه تبعاتی در پی داشته باشد. اگر قرار باشد امام جمعه عین یادداشت های یک روزنامه خاص را در خطبه ها تکرار کند جذابیتی برای نمازگزار باقی نمی ماند.

4- نماز جمعه یک آیین عبادی – سیاسی است ویکی از انگیزه ها وجه عبادی آن است. وقتی دو خطبه به جای دو رکعت نماز محاسبه می شود متشرع ترها این بیم را دارند که پاره ای حملات و سخنان که در برخی خطبه ها بیان می شود جای دو رکعت نماز را نگیرد و شخصا زنان و مردانی را می شناسم که گاه در خانه این دو رکعت را اعاده کرده اند. چون احساس می کنند چه بسا آن دو خطبه به مثابه دو رکعت مقبول نیفتد.
 
5- سال گذشته وهمان لحظه که تلویزیون خبر احراز نشدن صلاحیت هاشمی رفسنجانی را اعلام کرد در تالار غذا خوری پزشکان یک بیمارستان مشهور وابسته به نهادی انقلابی بودم که ناگهان پزشکی با صدای بلند اعلام کرد: «یعنی چه صلاحیت ندارد؟ من 28 سال پشت سر این آدم نماز خوانده ام.»  نکته مهم و ظریف ماجرا این بود که صلاحیت یک امام جمعه (هاشمی) را یک امام جمعه دیگر (آیت الله جنتی) تایید نکرده بود. نمازگزاری که 28 سال به اولی اقتدا کرده و حال می دید دومی او را از گردونه خارج می کند چگونه می توانست مانند قبل در نماز جمعه حاضر شود؟ بی گمان خروج هاشمی از صحنه نماز جمعه در این کاهش استقبال موثر بوده است.

6 - اتفاقا اصرار بر بیان پاره ای مباحث اخلاقی انتظار از امامان جمعه را بیشتر کرده است. یکی به این خاطر که قول و فعل تا چه اندازه مطابقت دارد و دیگر این که دایره مباحث مورد نظر تا چه اندازه گسترده است؟ آیا مباحث اخلاقی محدود به حجاب زنان است و تظاهر به روزه خواری یا موضوعات بحث انگیز دیگر را هم شامل می شود؟ وقتی رسانه ها ومقامات درباره مرگ یک زندانی در بازداشتگاه پلیس صحبت می کنند طبعا انتظار می رود در این باره نیز سخنی شنیده شود یا موارد دیگر که نیاز به یادآوری ندارد.

7- نماز جمعه در خطبه ها خلاصه نمی شود. سخنران پیش از خطبه ها نیز اهمیت دارد. اگر در مورد امامان جمعه موقت ملاحظات رسمی وجود دارد ستاد نماز جمعه می تواند در پیش خطبه ها قدری با دید بازتر عمل کند. حال آن که دیدیم مجال نطق برای خانم ابتکار در هفته محیط زیست فراهم نیامد. حال آن که پیش از او خانم وزیر بهداشت وقت در این جایگاه سخن گفته بود و اولین زنی نبود که قرار بود پشت این تریبون قرار گیرد. یکی از راه های جذابیت بخشی همین است که دایره مباحث از موضوعات خاص که بر سر آنها اجماع وجود ندارد و دیگران موافقت و مرافقتی با آن ندارند فراتر رود و بحث محیط زیست یکی از اینهاست. یا این روزها که تهران در یک قدمی بحران آب قرار دارد مدیران و کارشناسان آب دعوت شوند.

نویسنده این سطور طالقانی را با صدای خس خس سرفه های او در نماز جمعه و لذت دیدار نزدیک با نخست وزیر دولت موقت در نماز جمعه تهران در ایام نوجوانی به خاطر می آورد. نمازی که در پیش از خطبه های آن محمد مجتهد شبستری سخن می گفت و گرچه گاه سر در نمی آوردیم اما در آن عتاب و خطاب ویژه ای نمی شنید و بیشتر نرمی و ملاطفت آن در ذهن مانده است.

انتظار از نماز جمعه به مثابه یک آیین با الگوی خاصی که در قرون اولیه اسلام می توان سراغ گرفت و در ایران نیز اگرچه مسبوق به سابقه است اما با انقلاب اسلامی فراگیر شد بیش از میتینگ یک جریان سیاسی است و به نظر می رسد دغدغه آیت الله امامی کاشانی در جایگاه یکی از روحانیون اعتدال گرا از این منظر مطرح شده است.