مهندسی ژنتیک در‌ محذوریت اخلاقی

در رُمان فرانکنشتاین، یک پزشک جا‌ه‌طلب با کنار هم قرار دادن اعضای بدن مردگان هیولایی می‌آفریند که خالق داستان، ماری شلی هم از این‌که چنین ماجرای هولناکی به ذهنش خطور کرده ابراز تعجب می‌کند.

جالب اینجاست که این رمان چهار سال پیش از تولد گرگور مندل، پدر ژنتیک نوین منتشر شد. بنابراین هیچ بعید نیست که اگر شلی 50 سال دیرتر متولد شده بود، از دستاوردهای ژنتیکی مندل به گونه ای استفاده می کرد که پس از نگارش رمان تا آن حد متعجب نمی شد. مثلا دکتر فرانکنشتاین به یک آزمایشگاه ژنتیک در کشور چین می رفت و با دستکاری ژن های رویان انسان، هیولای خود را خلق می کرد. رویان، سلول حاصل از لقاح سلول های جنسی نر و ماده در بدن مادر تا پایان هفته هشتم است و پیش از دوران جنینی است. اگر به این نسخه رمان فرضی، اهداف انساندوستانه فرانکنشتاین برای درمان بیماری های ژنتیک و نگرانی دانشمندان دیگر از نقض اصول اخلاق علمی را نیز اضافه کنیم، آن گاه داستان حاصل شباهت بسیاری به یکی از جدیدترین دستاوردهای دنیای ژنتیک خواهد داشت. دستاوردی که نشریه های معتبر نیچر و ساینس بنا به دلایل اخلاقی از انتشار آن سر باز زدند؛ یعنی ساخت ابزار مناسب برای اعمال تغییرات در دی  ان اِی جنین انسان به گونه ای که این تغییرات از طریق وراثت به نسل های بعد منتقل شود. دی  ان اِی مولکولی است که حاوی دستورالعمل های بنیادی برای ساخت و کارکرد هر سلول در موجودات زنده است.

عصر جدید مهندسی ژنتیک

بیش از 40 سال از تولد مهندسی ژنتیک می گذرد؛ رشته ای که موضوع آن ابداع روش هایی به منظور ایجاد تغییر در دی  ان اِی موجودات زنده است، به شیوه ای که در طبیعت هرگز امکان پذیر نیست. مهندسی ژنتیک با سرعتی باور نکردنی جایگاه برجسته خود را در زمینه های بسیاری از جمله صنعت، کشاورزی و شبیه سازی موجودات زنده به اثبات رساند و به کانون بسیاری از تحقیقات تبدیل شد. اما شاید آنچه موقعیت این علم را از دیگر علوم متمایز می کند، کاربردهای پزشکی آن باشد. اگر در زمانی نه چندان دور، دانشمندان در برابر ژن های معیوب بیماران خود حریفی از پیش باخته محسوب می شدند، امروز می توانند به لطف ژن درمانی، ژن های سالم را وارد سلول های بدن بیمار کرده و ژن های معیوب و جهش یافته را تصحیح کنند. ژن درمانی امکان غربالگری برای آگاهی از بیماری های ژنتیک پیش و پس از تولد را نیز فراهم می کند. اما آنچه پای دانشمندان چینی را به دنیای رسانه ها باز کرد، عبور از خط قرمز تحقیقات مهندسی ژنتیک تا امروز و اعمال تغییرات قابل انتقال به نسل های بعد در رویان انسان است. این همان چیزی است که دکتر پرنز، متخصص اخلاق زیستی، از آن به عنوان واقعیتی یاد می کند: «تا به حال غیر ممکن به نظر می رسید، ولی ناگهان ممکن شد.» در واقع زیست شناسان چینی ابزاری برای شکافتن دی  ان اِی ابداع کردند. البته توانایی جدا کردن بخشی از دی  ان اِی و جایگزینی آن حدود 40 سال قدمت دارد؛ ولی با روش های بسیار پیچیده و کند.

کاربردهای پزشکی

دقت و سرعت انجام روش جدید بسیار بیشتر از روش های قبلی است. آزمایشگاه های بسیاری در سراسر دنیا ابزار جدید را به کار گرفته و مشغول انجام آزمایشاتی روی موجودات آزمایشگاهی هستند. این روش، علاوه بر نوآوری شگفت انگیزش، در درمان آن دسته از بیماری های ژنتیک که تغییرات اعمال شده از راه وراثت منتقل نمی شود نیز کارایی بسیاری دارد.

چالش ها

واقعیت این است که در شرایط فعلی چالش هایی که جونجیو هوانگ، مسئول گروه تحقیق و دیگر اعضای گروه با آن مواجه هستند بعد از چالش های مربوط به ساخت و استفاده از بمب اتمی در نوع خود بی نظیر است. نشریه های نیچر (با ضریب تأثیر 42) و ساینس (با ضریب تأثیر 34) بنا به گفته هوانگ فقط به دلایل اخلاقی از انتشار مقاله آنها خودداری کردند تا نشریه چینی پروتئین و سلول (با ضریب تأثیر کمتر از 3) حاضر به انتشار آن شود. (ضریب تأثیر یک نشریه، شاخصی است که نشان دهنده فراوانی استنادهایی است که در طول یک دوره زمانی مشخص به یک مقاله منتشر شده در آن نشریه داده می شود)

واکنش ها به این پژوهش را می توان به سه گروه کلی تقسیم کرد:

1ـ افرادی که خواهان همفکری و اظهار نظر دانشمندان زیست شناس و استادان اخلاق زیست شناختی و در مرحله بعد جامعه جهانی در قبال آن شدند و از اظهار نظر افراطی و یکجانبه خودداری کردند.

2ـ دانشمندانی که به روش تحقیق انتقادهای جدی وارد کردند. مثلا این که چرا بدون هیچ نیازی رویان انسان برای انجام آزمایش مورد استفاده قرار گرفت، در حالی که در این مرحله می توان از حیوانات آزمایشگاهی هم استفاده کرد؟ انتقاد جالب توجه دیگر این بود که هیچ تضمینی وجود ندارد که ژن جدید جایگزین شده در دی ان اِی با سرعت بیشتری نسبت به ژن معیوب دچار جهش نشود که این مسأله می تواند عواقب خطرناکی به دنبال داشته باشد. موضوع دیگری که از سوی منتقدان مورد توجه قرار گرفت این بود که اگرچه می توان در کوتاه مدت از این روش برای اصلاح اختلالات ژنتیکی استفاده کرد، احتمال بروز نتایج غیر قابل پیش بینی پس از گذشت چند نسل کماکان وجود خواهد داشت.

3ـ افرادی که با توجه به آموزه های مذهبی، دستکاری در ژن ها را صحیح نمی دانند و خواهان توقف فوری این گونه آزمایش ها شدند.

البته پژوهشگران در این تحقیق معتقدند قبل از اطمینان از ایمنی و دقت کامل روش پیشنهادی آنها امکان استفاده عمومی از آن وجود ندارد و آنها در شرایط فعلی آن روز را نزدیک نمی بینند. آلتا کامو، استاد حقوق و اخلاق زیست شناختی می گوید: «داریم به نقطه ای می رسیم که مردم از خود می پرسند آیا باید به انتخاب از میان آنچه طبیعت در اختیارمان گذاشته بسنده کنیم یا حق انتخاب های جدیدی برای خود به وجود بیاوریم؟»

بیانیه هلسینکی و اخلاق علمی

نگرانی هایی که انجام این پژوهش در مورد لزوم رعایت اخلاق علمی به وجود آورد برای بشر تازگی ندارد. رد پای این نگرانی را می توان حداقل تا نیم قرن پیش به آسانی دنبال کرد. سال 1964 بیانیه هلسینکی به عنوان معتبرترین راهنمای اخلاقی در تحقیقات پزشکی از طرف انجمن جهانی پزشکی تدوین شد و به علت اهمیت فراوان، چند بار مورد بازبینی و شفاف سازی قرار گرفت. در این بیانیه بر اولویت رعایت حقوق تک تک افراد جامعه بر نتیجه آزمایش ها و حتی سرنوشت جامعه و همچنین آگاهی و رضایت کامل فرد پیش از انجام آزمایش ها تأکید شده است. بیانیه فوق به قدری جامع، شفاف و واضح است که به نظر می رسد اگر مبنای کار دانشمندان بویژه زیست شناسان مولکولی قرار بگیرد، هیچ دانشمندی مجبور به فرار از هیولای فرانکنشتاین خود نخواهد شد؛ مخصوصا که هیولاهای قرن بیست و یکم قطعا هولناک تر از نمونه های قرن بیستم خواهند بود.

منبع: جام جم

تماشاخانه

داستان طلسم عجیبی که در آن هفت گربه مرده یک تیم آرژانتینی را بیچاره کرد / ماجرای نفرین هفت گربه چه بود؟ (فیلم)

تبحر شگفت انگیز روباه قرمز در طبیعتی سخت / جدال بر سر یک ماهی (فیلم)

فیلم های دیگر