درخشش نگارگری ایران کنار ادبیات کهن فارسی

در این مراسم ابتدا علی دهباشی درباره چاپ‌های مثنوی سخن گفت. سپس بهاءالدین خرمشاهی از جایگاه بلامنازع مثنوی در عالی‌ترین سطح ادبیات جهان سخنرانی کرد و رباعی زیر راکه برای مراسم ساخته بود قرائت کرد.

جواد مجابی نیز در سخنرانی خود تحت عنوان« شهامت هم عنانی با مولانا» عنوان کرد:  «در روند مصور کردن نسخه‎های خطی رسم چنین بوده، کتاب‎هایی بیشتر تصویرگر می‎شده‎اند که داستان‎های هیجان انگیز رزمی و بزمی داشته‎اند. مجالس مینیاتوری برای شاهان و امیرانی که وجهۀ همتشان بیشتر بزم و مختصری هم رزم بوده تا آن جا جاذبه داشته که خراج ملکی را صرف نگارخانۀ شاهی و هنرمندان کتاب آرا می‎کرده‎اند. البته گاهی خود را در پوست آن خدیوان و دلاوران اساطیری می‎دیده‎اند. بنابراین، بیشترین نسخ مصور شده از آن شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی است و بعد کتاب‎های چاپ سنگی که رسید باز هم دو نوع کتاب بیشتر تصویرگری شد که نوع اول آثار تراز اول ادبی چون شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی و گلستان و حافظ و عجایب‎المخلوقات بود و نوع دیگر آثار دینی و داستان‎های عامیانه چون طوفان البکاء جواهری و خاورنامه تا اسکندرنامه و چهل طوطی.

کتاب مثنوی معنوی با این که نسخه‎های خطی و چاپی فراوان داشته است هیچ گاه نه مینیاتری به خود پذیرفته نه از نقاشی‎های چاپ سنگی بهره‎مند شده است. تنها آرایش ترسیمی آن ، سرلوحه و تذهیب دیباچه بوده است. علت شاید تقدس معنوی و حد عالی زنهاردهندۀ متن خاص بوده است.

در زمان حاضر اگر چه گاهی استادانی چون حسین بهزاد و پاره‎ای از نقاشان نوپرداز به تصویرگری مجالسی از مثنوی همت گماشته‎اند اما این ها در کتاب مولانا نیامده و به صورت تک پرده یا تصویرگری تک قصه عرضه شده‎اند.

تا آن جا که جستجو کرده‎ام برای نخستین بار است که مثنوی معنوی با چنین درخششی تصویرگری شده و شاهد ترکیب زیبایی از کتاب آرائی ایرانی هستیم که نفاست اثر مرهون نقاشی عالی شکیبا و خطِ خوش و صفحه‎آرائی دلپذیر و حسن انتخاب مجموعۀ منتشر شده از سوی خانه فرهنگ و هنر گویاست.

شکیبا، هنرمند آفرینشکاری است که علاوه بر پرکاری حیرت‎انگیز و گزیده کاری و کیفیت نادر را نیز دارد. خلاقیت ماهرانه‎اش در زمینۀ نوکلاسیک و مدرن، او را در بالاترین سطح هنر تجسمی معاصر جای داده، در عین حال قبول خاطر مردم، او را محبوب خاص و عام کرده است و  چنین توفیقی در زمان حیات هنرمند موهبتی نادر است.

نگارگر ایران همواره کنار ادبیات کهن فارسی درخشیده، با آن هم تراز بوده و در بده بستانی تاریخی حضور داشته‎اند. شکیبا این سنت اصیل و ضروری را زنده کرده و با هم سوئی عوالم نقاشی‎اش با شاهکارهای ادبی چون شاهنامه و رباعیات خیام و غزل حافظ و اکنون مثنوی مولانا، شاهکارهای خودش را با جاودانگی آثار ارجمند فارسی گره زده و هم پیوند کرده است.

سه نوع تابلو در این مجموعه به چشم می‎خورد: نخست تابلوهائی که خاص این متن عظیم و دشوار ساخته شده‎اند. این مجالس از اهمیت ویژه‎ای برخوردارند/ اشاره دارم به تابلوی قلب مولانا و پیر چنگی و طوطی بازرگان یا موسی و شبان و نوباوگی عیسی. این نقاشی‎ها که بیشترین بخش کتاب را دربرمی‎گیرد کوشش عاشقانه‎ی نقاش را برای درک فیض جهان والای مولوی نشان می‎دهد. در این تلاش عارفانه نقاش کوشیده است با شناخت عالم قدسی شاعر بزرگ،نشانگانی از آن جهان مینوی را در نقاشی خود بازتاب دهد. پیچش‎های دوار کهکشانی با رنگ آبی، ساختار پرانحنای اندام‎ها در لامکان، اشاره‎ای به سپهراندیشگی و تخیل مولانا دارد و این گردون گردنده در برخورد با رنگ پاره‎های سرخ و حجم خطوط تابدار که هیأت صوفی بزرگ را در پی خویشتنی مجذوبانه نشان می‎دهد به خوبی درگیر و چفت شده است . ترکیب توازن یافتۀ رنگ‎های سرد و گرم در غالب تابلوها، درگیری و یگانگی را منعکس می‎کند. و با مقصود مولانا که وحدتی برتر، تضادهای ظاهری را در خود یگانه می‎کند هم سوست.

شکیبا با تمهیدات بدیع می‎کوشد از تجسم واقع‏‎نما تا شیوه‎های انتزاعی و تمثیلی، برای نزدیک شدن به عوالم رازآمیز و ملکوتی شاعر بهره جوید. تقایل رنگ‎های غلیظ و پرجلا و فضاهای چرخنده و ترکیب‎بندی‎های بی‎کران و رها. همچنین نور سایه‎های متموج و پیچش اندام‎ها و فضای دور و بر، ذهن و دست هنرمند را در جذبۀ تأثیر شعر عارفانه به سماعی آفرینشگرانه واداشته است. شکیبا از گوهر شاعرانۀ مینیاتور به درستی بهره جسته است و مفاهیمی چون بی‎زمانی و بی‎کرانگی و حادث و قدیم را تجسمی ملموس بخشیده.

نوع دوم آثار، مه‎رویانی از همان دوران کهن را نشان می‎دهد که در کنار گل و میوه و چراغ، مظهری از جمال شاهد ازلی هستند که زیبایی گیتیانه‎شان پلی به سوی حقیقت مینوئی می‎تواند باشد.

تابلوهائی هم از دوره‎های پیشین در کتاب آمده که ارتباطی تنگاتنگ با متن کتاب ندارد و بیشتر به دیوان حافظ و سعدی می‎پردازد تا به اثر تعلیمی و حِکمی مولانا. می‎پندارم ضرورت کتاب‎آرائی صرف باعث حضور آن آثار است.

این که برای نخستین بار مثنوی شریف با این آثار زیبا و ظریف آراسته شده است و فراتر از آن شکیبا به عنوان هنرمند پرتخیل و اندیشه‎ورز معاصر با چیره‎دستی به خلق آثاری در عوالم عرفانی پرداخته و از عهدۀ این عزم خطرآفرین برآمده است، دستاورد خوبی برای هنر ایران و دوستداران هنر و ادبیات ایران است. همان گونه که موسیقی معاصر ما زیر جذبۀ عرفان شاهکارهائی آفریده ( اشاره دام به گل‎های جاویدان و تدوام آن شیوه) خوشا که نقشای معاصر هم این راه خطیر را چنین عاشقانه بپیماید. شهامت هم عنانی با مولانا برای هنرمندی چون شکیبا اجر یک عمر تلاش صبورانۀ او در نکوداشت فرهنگی است که ما در شعشعۀ آن فضای معنوی ، هویت واقعی خود را بازمی‎یابیم. »

از سخنرانان دیگر مراسم باید از یدالله کابلی خوانساری، جمال پور و ناصرمیرباقری (مدیر انتشارات گویا) نام برد.  جلیل رسولی، علی اکبر عبدالرشیدی، اسرافیل شیرچی، یدالله کابی خوانساری و حجت شکیبایی دیگر مهمانان این مراسم بودند.

در پایان این مراسم که در دو بخش موسیقی با آواز غزل‎های مولانا اجرا شد از کتاب مثنوی رونمایی شد.