فلامینگو را می‌گوید: «فلامینکو». وقتی از بازار تجاری قناری و فروش عمده قناری‌ها حرف می‌زند « لک تولک» می‌رود. گوشش سنگین شده و حالا دیگر صدای «جیک» جوجه قناری‌ها را نمی‌شنود. توی «گروکشی»ها (مسابقه آواز قناری‌ها) زمانی که فقط 17 سال داشت قناری‌بازهایی را زمین زده که سه برابر او سن داشته‌اند.

«ایران» با این مقدمه ادامه داد: کشورهای زیادی را به دنبال آواز قناری گشته است ولی می‌گوید: «هیچ کدام آواز قناری ایرانی را ندارند.»؛ قناری که او از بدو تولد تربیت می‌کند و به قول خودش «موقوم»سازی می‌کند. ضرب «زیر» آواز قناری را می‌گوید: «نعلبکی»، ضرب بمش را هم: «لوله‌ای.» او به گفته قناری‌بازهای «شاپور» (حسن‌آباد) کار بزرگی در تعلیم آواز به قناری‌ها انجام داده است. بهترین نت‌های قناری‌هایی را که در 5 دهه گذشته دیده جمع کرده و به قناری‌هایی که هیچ صدایی نشنیده‌اند - حتی صدای پدرانشان را - تعلیم داده است؛ آن هم با دخل و تصرف‌های بسیار!

لک تولک یعنی چی؟

تولک اصطلاحی است برای فصل پرریزی پرندگان. به اصطلاح توی لاک خودشان می‌روند. اگر قبل از پایان دوران پرریزی عاملی باعث پرریزی دوباره پرنده بشود، پرنده لک تولک شده است.

حالا چرا شما لک تولک هستید؟

برای اینکه قناری به خاطر صدایش و آوازش «اسیر و آواره شد» اما الان همه به دنبال جوجه‌کشی از این پرنده هستند. دیگر کسی به صدایش اهمیت نمی‌دهد. قناری‌کشی، شغل شده است. یعنی یک آپارتمان و دو تا آپارتمان می‌گیرند، جوجه کشی می‌کنند و می‌فروشند. الان تعداد قناری مهم است. با دارو و مکمل، کیفیت (جثه) آنها را بالا می‌برند. من می‌گویم اگر پرنده درشت می‌خواهید بروید کفتربازی! (قدیم) فقط آوازش مهم بود اما الان فقط برای قشنگی است. فقط تجاری نگاه می‌کنند.

الان گران‌ترین قناری چند تومان است؟

500 میلیون تومان. البته بیشتر از این قیمت هم داریم. برای همین هم هست که کسانی که تجاری به این ماجرا نگاه می‌کنند وقتشان را صرف تعلیم یک قناری در سال نمی‌کنند.

یعنی در سال فقط به یک قناری می‌توان آواز تعلیم داد؟

در نهایت دو (بال) قناری. زمان می‌برد.

آواز هم توی قیمت قناری تأثیر دارد؟

نه، فقط جثه، بعد رنگ. الان همه دنیا دارد روی مد کار می‌کند.

یعنی قناری‌ها آواز را کنار گذاشته‌اند و مدل شده‌اند؟

بله.

الان تمام دنیا آواز را کنار گذاشته است؟

به طور کامل نه. به‌ویژه ترکیه خیلی خوب در این زمینه دارد کار می‌کند. بلژیک چند سالی است که دارد روی آواز قناری کار می‌کند. آواز بلژیکی‌ها با آلمانی‌ها فرق دارد. در روسیه و اوکراین با یک فلوت‌هایی با برنج مثل نی‌لبک به قناری آواز یاد می‌دهند. ما ایرانی‌ها قناری‌ای دوست داریم که دنگ‌دنگ صدا بدهد. آلمان روی آواز یک قناری کار می‌کند که «رولر» نام دارد.

کی رفتید سراغ تعلیم قناری‌ها؟

از 17 سالگی. می‌رفتم قناری‌های مختلف را می‌دیدم. نت‌ها را گوش می‌دادم، معمولا قناری‌ها هفت هشت مدل می‌خواندند. یکی دو تای آن قشنگ بود، بقیه‌اش زشت. آن زمان ضبط صوت‌های ریلی بود. یکی از آنها را خریدم. صدای قناری‌های مختلف را پر کردم. نت‌های قشنگ را چیدم و به هم چسباندم. این نت را یاد یک قناری دادم. هر کی می‌شنید تعجب می‌کرد. بعد یواش‌یواش کامل‌ترش کردم. تکه قشنگ‌تر را انتخاب می‌کردم. مثلا اگر تند بود آهسته‌اش می‌کردم یا اگر کند بود، تندش می‌کردم.

غیر از شما کسی روی آواز قناری توی ایران کار می‌کند؟

خیلی کم. کسانی که اهل دل باشند سه چهار نفرند.

نت زشت یعنی چی؟

نت‌های بد و زشت در آواز قناری را قور و وی وی و غاز غاز و چیو چیو و فیس فیس، وز وز و قِرچ قِرچ می‌گویند. هر کدام از این نت‌های بد اگر در آواز قناری باشد این قناری از امتیازهایش کم می‌شود.

یعنی صدایی که قناری از اطراف می‌شنود مثل صدای چرخ خیاطی؟

بله.

این امتیاز‌ها را توی گروکشی‌ها می‌دهید؟

بله.

چرا می‌گویید «موقوم‌خوانی»؟ چرا مقام نمی‌گویید؟

به قناری‌های خوش‌آواز و خوش‌صدا، «خوش‌مقام» می‌گفتند. کم‌کم کلمه خوش‌مقام جای خودش را در لهجه تهرونی‌ها به «خوش‌موقوم» می‌دهد، در نهایت در محاوره کوچه بازار به موقوم خلاصه می‌شود و الان هم می‌گویند «موقوم». مثل تهران که می‌گویند «تهرون، ایرون، ایوون».

تفاوت آوازی که آلمانی‌ها به رولر تعلیم می‌دهند با آواز ایرانی چیست؟

در اروپا با یک فلوت فقط یک ردیف آواز رولر را به قناری آموختند که معنی غلتان یا غلتک را می‌دهد. شما هم می‌توانید با هر وسیله موسیقی آواز جدیدی به یک جوجه‌قناری که حتی صدای پدرش را نشنیده باشد، بیاموزید. مثل تفاوت چه‌چه ایرانی و اپراست. رولر از نت «لی لی لی لی» که از صدای یواش و آرام شروع می‌شود و تا آخر چه‌چه و قور در آوازش شنیده نمی‌شود. در ایران ردیف‌های مختلفی دارد و در اروپا هم یک نوع ردیف آواز می‌پسندند که به نام «رولر» معروف شده و در آلمان بیشتر علاقه‌مند دارد. در ایران مدل‌های آواز قناری را با صدای زنگ مشخص می‌کنند. مثل لی لام هور، بلبلی، لیلی لی لی، جام جام. زنگی سه نوع است. اگر زنگی را ریز و تند و به هم‌چسبیده بخوانند، نعلبکی می‌گویند.

این اسم‌ها از کجا آمده مثلاً نعلبکی یا جام جام؟

از قهوه‌خانه‌های قدیم. در گذشته صاحب قهوه‌خانه برای اینکه حواس مشتری را به قهوه‌خانه‌اش جلب کند، وقت شستن، نعلبکی‌ها را به هم می‌زد که صدای ریز می‌داد. زنگی لوله‌ای فاصله‌دارتر از نعلبکی و سنگین‌تر است، مثل برخورد صدای دو تا لوله آهنی به هم. جام جام از صدای برخورد دو تا جام قهرمانی به هم می‌آید.

نت‌های زیبایی که شما دنبال آن می‌گشتید چی بودند؟

لی لی لی لی و جام جام و جنگ جنگ و چنگ چنگ و چاپ چاپ و هور است. ممکن است یک قناری با صدای زنگ‌دارتر این نت‌ها را بخواند که نمره بهتری دارد و باز هم ممکن است که قناری این نت‌ها را با فاصله یعنی سنگین‌تر بخواند که باز هم نمره بیشتری می‌آورد.

نت معمولی هم داریم؟

بله. انواع چه‌چه و چیاه چیاه و ایس ایس و اُس اُس است.

تعلیم یک قناری موقوم‌خوان چقدر طول می‌کشد؟

یک سال، البته بستگی به استعداد قناری هم دارد. در سال یک قناری را بیشتر نمی‌توانی تعلیم دهی، در نهایت دو قناری را. برای خیلی‌ها نمی‌صرفد. بنابراین چند اتاق را به جوجه‌کشی اختصاص می‌دهند. قناری معمولا 12 تا 14 سانت قد دارد اما آنقدر به پرنده هورمون و تقویتی و ویتامین می‌دهند که قدش را به 23 سانت رسانده‌اند. دو برابر. خیلی هم گران است.

چرا گران است؟ صدایش خیلی بهتر است؟

نه، اصلا با صدایش کار ندارند و فقط جثه‌اش مهم است. بعد هم قد و رنگ.

الان چه رنگی از همه گران‌تر است؟

سفید و طلایی.

گران‌ترین قناری‌ها همین دو رنگند؟

نه. گران‌ترها را جثه آنها مشخص می‌کند. ما بهش می‌گوییم «استایل».

مگر هر قناری در سال چند جوجه را به سرانجام می‌رساند؟

هر قناری هر بار چهار تخم می‌گذارد. تخم‌های آنها را زیر یک نوع قناری که به آن پرستار می‌گویند، می‌گذارند. آنها از تخم خیلی خوب نگهداری می‌کنند.

قناری‌های ایران را صادر هم می‌کنند؟

نه. الان خیلی از کشورها صادرات دارند. حتی ترکیه هم صادرات دارد. چین هم یکی دو سالی است که راه پیدا کرده‌ است. هم به نمایشگاه‌های اروپایی می‌روند و هم به نمایشگاه‌های ترکیه. اما ایران صادرات ندارد و فقط ساده‌ها را برای کشورهایی مثل عراق و کشورهای عربی اطراف می‌فرستند؛ ریزهاشون (قناری‌های کوچک) که به آنها «پرستار» می‌گویند.

چرا پرستار می‌گویند؟

چون اینها ارزش آنچنانی ندارند، تخم قناری‌های گران را می‌گذارند زیرشان. این بیچاره‌ها هم از آنها پرستاری می‌کنند.

یعنی عراق پرستارهای ما را می‌خرد، جوجه‌کشی می‌کند و صادر می‌کنند؟

نه، عراق هم صادرات ندارد. عرب‌های عراق یا دوبی و امارات قناری را برای آواز می‌خواهند. چون کوچک‌ها هم زیاد آواز می‌خوانند هم کمتر مریض می‌شوند.

پس هر چه جثه قناری بزرگ‌تر باشد احتمال‌ بیماری‌اش بیشتر می‌شود؟

بله، به دلیل اینکه به آنها دارو و ویتامین می‌دهند تا جثه‌شان درشت شود. فکر کنید مکمل‌های بدن‌سازی را می‌دهند به این بیچاره‌ها.

بیشتر چه بیماری‌ای می‌گیرند؟

ورم روده. چون داروها قاچاق است.

هنوز دارو و درمان استانداردی در کشور برای آنها وجود ندارد؟

چرا، چند نفر در تهران هستند که دانه و دارو می‌فروشند که استاندارد و قابل اعتماد هستند.

داروها را از کدام کشورها می‌آورند؟

اسپانیا و هلند. تازگی‌ها ترکیه هم دارد دارو وارد ایران می‌کند، حتی چین.

مثل همیشه پای چین همچنان وسط است؟

بله، داروی تقلبی می‌سا‌زد! ترکیه هم یک دارویی براساس تجربیات خودشان تولید می‌کند.

که قابل اعتماد نیست؟

نه، نیست. به خاطر همین داروها و ویتامین‌ها یک دفعه بیماری اپیدمی می‌شود. شما فکر کنید به جای غذا، صبحانه، ناهار و شام، «تخمه» بخورید. خب مریض می‌شوید، آن هم پرنده به این (کوچکی).

در حال حاضر تغییرات ژنتیکی زیادی روی قناری‌ها انجام می‌شود. حتی رنگ‌ آنها را تغییر می‌دهند. قناری‌ها در ابتدا چه شکلی بودند؟

بله، الان انواع و اقسام قناری‌ها از لحاظ رنگ و اندازه وجود دارد اما پرنده‌هایی که اسپانیایی‌ها اسیر کردند حدود 10 سانتی‌متر طول داشتند و به رنگ سبز خاکستری و زرد کم‌رنگ بودند.

چطور شد که قناری‌ها از اسپانیا به سراسردنیا پرواز کردند؟

می‌دانید؟ اصل قناری برای جزایر قناری است که خودشان می‌گویند «کاناری». 1478 میلادی، اسپانیایی‌ها در نزدیکی سواحل قاره آفریقا به جزایر قناری می‌رسند. آنجا پرندگان زیبایی را می‌بینند که خیلی هم زیبا آوازخوانی می‌کنند. اسپانیایی‌ها 100 سال انحصار قناری را در دست داشتند و چون فقط «پرنده نر» را می‌فروختند کسی نمی‌توانست از آنها جوجه بکشد. سال 1555 یک کشتی اسپانیایی پر از قناری دچار حادثه می‌شود و قناری‌ها موفق به فرار می‌شوند.

به کجا می‌روند؟

جزیره آلبا در ایتالیا. ایتالیایی‌ها هم به سرعت روی آنها سرمایه‌گذاری می‌کنند و به سراسر اروپا قناری نر و ماده صادر می‌کنند. البته الان قناری‌ها بیشتر به اسم محلی نامیده می‌شوند. مثلا قناری یورک شایر در شهر یورک شایر انگلستان پرورش یافته و به همین اسم هم معروف شده است.

قناری چه زمانی وارد ایران می‌شود؟

وقتی ناصر الدین قاجاری (نمی‌گوید شاه. توی کتابش هم توضیح داده که شاه کلمه بزرگی است و نباید دنبال اسم ناصر بیاید) به اروپا می‌رود 20تا (بال) قناری به او تعارف (هدیه) می‌دهند. ناصر خودش یک باغ وحش کوچک در خیابان پیروزی الان داشت، دو تا از قناری‌ها را برای خودش نگه داشته و بقیه قناری‌ها را داد به پسر و وزیر و اطرافیانش. کم‌کم تعداد قناری‌باز‌ها زیاد شد. پدرم سال 1310 قناری‌بازهای تهران را شمرد که 11 نفر بودند. قناری‌ها به اسم افراد شناخته می‌شدند و همه همدیگر را می‌شناختند.

نخستین بار چه کسی به قناری‌ها تعلیم داد؟

حدود 100 سال قبل آقای ظل‌السلطان (توی کتابش (پرندگان طلایه) به اسم «ظ - س» آمده است) یک کار جالبی می‌کند. یک جوجه‌قناری را از بقیه جدا می‌کند و دو نفر از نوکرهایش را موظف می‌کند که تمام روز هر کدام با یک میله آهنی چند بار به زنگ برنجی ضربه بزنند و چند بار هم به جام بلوری. آنها شبانه‌روز این کار را انجام می‌دهند. سه ماه بعد جوجه‌قناری نت زنگی و جام جام را به آواز پدرش اضافه می‌کند.

خب؟

سال بعد این جوجه‌قناری، معلم چند جوجه دیگر می‌شود. یکی از آن جوجه‌ها را به علی‌آقا سبزی‌فروش که تو کوچه مروی زندگی می‌کرده، تعارف می‌دهند. این قناری پدر قناری بیقوش بود.

پس آواز «بیقوش» از پسر قناری علی‌آقا سبزی‌فروش به جا می‌ماند؟

هم بله، هم نه. بیقوش قناری آوازه‌خوانی بود که گردنش را کج می‌کرد ولی بیقوش اسم یک آواز نیست. این قصه را از زبان پدرم و آقای اسدالله منتظری، آقای اصغر مسچیان و آقای صدر جیلانی (قناری‌بازهای معروف تهران قدیم) شنیدم. شنبه‌شب‌ها قناری‌باز‌ها پاتوق داشتند. یکی از این شب‌ها قناری‌باز‌ها در قهوه‌خانه‌ای در خیابان «پامنار» جمع می‌شوند. علی‌آقا هم یک قناری کاکلی لیمویی‌رنگ قوی‌جثه را به این مغازه می‌آورد. این قناری صدای بسیار بالایی داشت که با چند مدل «سردهان» و «پس‌دهان» می‌خواند و توجه همه را جلب می‌کرد. قناری‌بازها هم خواهانش می‌شوند اما علی‌آقا حاضر به فروش نمی‌شود.

خب؟

بالاخره یک نیمه‌شب تاریک (که مهتاب نبود) آقاصدر جیلانی به همراه اکبرآقا اره‌کش این قناری را از دکان علی‌آقا بردند و پس از دو سال از این قناری جوجه کشیدند.

قناری علی‌آقا چه شد؟

قناری را دوباره به علی‌آقا برگرداند. از بین جوجه‌های این قناری چهار تا نر شد که هر کدام به نوبه خود معروف شدند. یکی از این جوجه‌ها طلایی‌رنگ بود که به نام «طلایی» معروف شد. یکی لیمویی کم‌رنگ بود که به نام «سفید» معروف شد. یکی دیگر لیمویی‌رنگ بود که چند پر تقریبا سیاه مایل به خاکستری داشت که این هم به نام «پر رش» معروف شد. از همه مهم‌تر جوجه درشت‌تر بود که رنگ لیمویی داشت و به خاطر مبتلا شدن به مرض آبله یک چشمش را از دست داده بود. بنابراین دید کاملی نداشت و باید صورتش را به طرف چپ و راست بگرداند تا اطرافش را ببیند.

به خاطر شباهت به پرنده‌های شکاری که برای یافتن طعمه صورتشان را به اطراف می‌گردانند، نام این قناری را «بیقوش» نهادند. قناری بیقوش به دلیل نقص چشمش نتوانست جفت‌گیری کند ولی از برادرانش جوجه کشیدند و سالیانی که زنده بود اول نزد آقاصدر بود، بعد آقای جعفر بزاز آن را خرید. بعدتر آقای اصغر رنگرز و دست آخر هم خلیل‌خان آن را خرید.

جوجه‌هایی که این چهار نفر تحت تعلیم آواز قناری بیقوش گذاشتند توانستند مانند استاد خود بخوانند ولی با صدای معمولی و در آن سال‌ها هر قناری نت زنگی یا یکی از مدل‌های موقوم را می‌خواند، قناری‌بازها می‌گفتند که قناری دهان بیقوشی می‌خواند اما فقط یک قناری نامش بیقوش بوده و آواز‌های قناری نام دیگری دارند.

قناری که زیر می‌خواند را بیشتر می‌پسندید یا بم؟

قناری هر چقدر کوچک‌تر باشد سریع می‌خواند. قناری درشت‌تر، آرام‌تر و سنگین‌تر می‌خواند که می‌گویند بهتر است. من یک بار برداشتم نواری را که از صدای قناری ضبط کرده بودم «اریب» بریدم و چسباندم. یکی از ادیتورهای صدا و سیما شنید. توش ماند. می‌گفت ما این را نمی‌دانستیم. یا ضبط می‌کردم، مثلثی می‌بریدم و به هم وصل می‌کرد. وسطش یک صدای تیک می‌داد. آن صدای تیک را قناری می‌خواند. یا مثلا با دور تند پر می‌کردم با دور کند یاد می‌دادم. مثلا من می‌شنیدم که می‌گوید «لی لا هورر ...»، وقتی قناری می‌خواند می‌گفت «اِ لین لام هور».

قناری‌ها ساز هم یاد می‌گیرند؟

بله، صدای سنتور و تار را خوب یاد می‌گیرند.

شما تا به امروز صدای سنتور یا تار را به قناری یاد داده‌اید؟

نه، من صدای قناری را مختلف را گرفتم، ترکیبشان کردم. نت‌های خوب را بریدم، چسباندم. برای جوجه چندروزه گذاشتم یاد گرفت. من نواری که تهیه کرده بودم بردم ترکیه. گفتند ما دنبال همین آواز هستیم ولی نتوانستند. آنها آواز بلبل را به قناری یاد می‌دهند.

گفتید که خیلی از کشورهای دنیا را برای گلچین‌کردن آوازهای قناری گشته‌اید؟

بله. فرانسه، آلمان، ایتالیا، روسیه، اوکراین. دخترم به زبان انگلیسی و فرانسوی مسلط است. او را برای آوردن قناری به فرانسه فرستادم. قناری‌های اوکراین را دیدم. یک نفر قناری‌اش را آورده بود و توی سرما می‌خواند. نی‌لبکش را درآورد و زد، قناری هم عین او خواند.

از کدام کشور قناری آوردید؟

اصلا پیدا نکردم. هیچ کدام چیزی که من می‌خواستم نمی‌خواندند.