امروزه فعالیتهای هدف دار، حتی در قالب یا به عنوان یک بنگاه خیریه، در مباحث مدیریتی، از قواعد علمی کسب و کار پیروی می کند. هرگاه به این اصل معتقد باشیم به لوازم آن نیز ملتزم خواهیم بود.

صندوق های قرض الحسنه چنان که در تعریف بانک مرکزی ایران آمده مراکز غیر متشکل، سازماندهی نشده و ناپیوسته ای هستند که در مراکز محلّی و برای خدمات دهی به ساکنین محلّه ها از دیرباز تأسیس شده و در امور خیریه و کارگشایی فعالیت داشته اند. این صندوقها مطابق مقررات بانک مرکزی و با این استدلال که کسب و کار به شمار نمی آیند و برای امور خیریه بنا شده اند، از انجام "هرگونه تبلیغات" و هرگونه فعالیت غیر حضوری منع شده اند.

دکتر زهیر طیب در ادامه مقاله خود نظر بانک مرکزی را در این خصوص مورد ارزیابی و بررسی قرار داده و آورده است:

کسب و کار چیست؟

نویسندگان مختلف، تعاریف متفاوتی از کسب و کار دارند. در واژه نامه‌ی آکسفورد، کسب و کار به معنی خرید و فروش و تجارت آمده است. به زبان ساده، کسب و کار عبارت است از حالتی از مشغولیت و به طور عام، شامل فعالیت‌هایی است که تولید و خرید کالاها و خدمات با هدف فروش آنها را به منظور کسب سود، در بر می‌گیرد.

۱. بر طبق نظر (ارویک و هانت) کسب و کار عبارت است از هر نوع کاری که در آن خدمات یا کارهایی که دیگر افراد جامعه به آن نیاز دارند و مایل به خرید آن هستند و توان پرداخت بهای آن را دارند، تولید، توزیع و عرضه شود.

۲. (پترسن و پلومن) بر این باورند که هر تبادلی که در آن خرید و فروش صورت گیرد، کسب و کار نیست، بلکه کسب و کار، هر نوع تبادل تکراری و تجدید شونده ی خرید و فروش است.

ویژگی های کسب و کار

۱. فروش یا انتقال کالاها و خدمات برای کسب ارزش
۲. معامله ی کالاها و خدمات
۳. تکرار معاملات
۴. انگیزه ی سود (مهمترین و قدرتمندترین محرک اداره ی امور کسب و کار)
۵. فعالیت توأم با ریسک، کسب و کار، همیشه بر آینده متمرکز است و عدم اطمینان، ویژگی آینده است. از این رو، همواره کسب و کار، توأم با ریسک است.

اما همۀ کسب و کارها فقط با سودآوری مادّی کار نمی کنند. گروهی از کسب و کارها سود ویژه ای برای سهامدارانشان به همراه دارند که همانا "خوشنودی قلبی و آرامش خاطر از انجام امور خیر و نیک" است. این کسب و کارها که دامنۀ وسیعی از قبیل انواع مؤسسات حمایتی و خیریه را در بر می گیرد.

کسب و کار اجتماعی چیست؟

کسب و کار اجتماعی، یکی از مفاهیم نوپای دنیای مدیریت و برگردان عبارت انگلیسی Social Business است. این مفهوم اولین بار توسط آقای محمد یونس، برنده جایزه نوبل صلح در سال ۲۰۰۵ وارد ادبیات آکادمیک حوزه مدیریت شد. ایشان کسب و کار اجتماعی را یک بنگاه اجتماعی تعریف میکند که همزمان سه ویژگی زیر را دارد:

۱. از نظر اقتصادی خودگردان است. یعنی نیازی به کمک های اهدایی افراد یا سازمانهای دیگر ندارد.
۲. هدف شماره یک آن، مطلقا هدفی اجتماعی است. مانند فقر، بهداشت، آموزش، اشتغال اقشار محروم و محیط زیست.
۳. در کسب و کار اجتماعی، سودی بین سهامداران تقسیم نمی شود و تمامی درآمدهای حاصله، پس از کسر هزینه ها، مجددا در خود بنگاه و برای توسعه دستاوردهای اجتماعی آن سرمایه گذاری می شود. توجه به این نکته خیلی مهم است چرا که کسب و کار اجتماعی را از سایر بنگاههای اجتماعی (Social Enterprise) تمییز می دهد.

بنابراین نگاه علمی و جهانی به امور خیریه و تشکلهای ناظر بر آن نگاهی مبتنی بر مدیریت کسب و کار است چرا که بدون توجه به ابعاد یک کسب و کارف نمی توان یک فعالیت خیریه را به صورت مستمر اداره کرد و آن را پایدار ساخت.

کسب وکارهای اجتماعی، مزایایی نیز نسبت به موسسات خیریه رایج دارند و آن اینکه از نظر اقتصادی کاملا خودگردان هستند و برخلاف موسسات غیرانتفاعی رایج، نیازی به کمک های مالی اهدایی ندارد. به تعبیر محمد یونس، "پولی که وارد یک بنیاد خیریه می شود فقط یک بار عمر دارد ؛ ولی اگر همان پول وارد یک کسب وکار اجتماعی شود بارها و بارها در سیستم می گردد و بارها و بارها دل افراد را شاد می کند. (هامون طهماسبی، مرداد 94)"

در مورد تعریف کسب و کار اجتماعی، ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که محمد یونس، در یک حالت، برداشت سود توسط سهامدار را در کسب و کار اجتماعی مجاز می داند و این استثنا در حالتی است که سهامداران از فقرا هستند و این اعطای سود، جهت نجات ایشان از دام فقر است که خود این نیز یک هدف اجتماعی است.

به عنوان جمع بندی و بطور خلاصه، در این جدول تفاوت و تشابه کسب و کار اجتماعی را با بقیه نهادها می توانید ببینید:

جمع بندی و نتیجه گیری

امروزه در دنیا به فعالیتهای خیریه نیز به منظور پایش اهداف و بهبود شیوۀ مدیریت بر فعالیتها و اثربخشی بیشتر، نگاه کسب و کاری (بیزنسی) می شود. این بیزنس معادل بازاری و روزمرۀ این واژه نیست بلکه مطلقِ کسب و کارهایی که از انجام آنها ثمر و نتیجه ای مادی یا معنوی مورد انتظار است را شامل می شود.

صندوقهای قرض الحسنه علاوه بر درگیری با عوامل فیزیکی از قبیل مکان و دفتر فعالیت، پرسنل، تجهیزات اداری و محاسباتی، نیروی کار بانکی و نرم افزارها و سیستمهای اطلاعاتی و اعتباری، موضوعاتی را نیز در حوزۀ کسب و کار اجتماعی و توزیع خوشنودی روحی و اخلاقی چه به خیّرین تأمین کنندۀ سرمایۀ وام صندوق و چه به وام گیرندگانی که مشکلاتشان با وامهای کارگشایی حل می شود، در متن فعالیت خود دارند.

توفیق در مدیریت این منابع و محقق شدن مأموریتهای فعالیت صندوق های قرض الحسنه مستلزم تصحیح نگرش به این فعالیت از یک ساز و کار غیر متشکل و سازماندهی نشده به یک کسب و کار الگومند و دقیق و منضبط و قابل پیمایش است.

باید پذیرفت امروزه فعالیتهای هدف دار، حتی در قالب یا به عنوان یک بنگاه خیریه، در مباحث مدیریتی، از قواعد علمی کسب و کار پیروی می کند. هرگاه به این اصل معتقد باشیم به لوازم آن نیز ملتزم خواهیم بود.

نگارنده که مدیر یکی از صندوق‌های قرض‌الحسنه دارای مجوز بانک مرکزی در تهران است، در پایان آورده است: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران که رسالت نظارت و حمایت و راهبری بازارغیرمتشکل پولی را برعهده دارد می باید با ادبیات علمی به کسب و کار صندوقهای قرض الحسنه نگاه کند و آنان را مورد حمایت خود قرار دهد.