در راستای شناسایی مناطقی که در معرض آلودگی نوری شدید قرار دارند، پژوهشگران مؤسسه علم و فناوری آلودگی نوری در ایتالیا به تهیه جامع‌ترین نقشه جهانی آلودگی نوری اقدام کردند.

آلودگی نوری از‌جمله پدیده‌های مخرب زیست‌‌محیطی قرن حاضر به شمار می‌رود. آن دسته از اجرام آسمانی که پیشتر با چشم غیرمسلح دیده می‌شدند، اکنون پشت مه غلیظی از نورهای مصنوعی پنهان شده‌اند و حتی رؤیت‌شان برای منجمان حرفه‌ای نیز به‌آسانی امکان‌پذیر نیست. آلودگی نوری در سطوح پایین‌تر به اختلال دید رصدگران منجر می‌شود، اما در سطوح بالاتر به اندازه‌ای می‌رسد که آسمان شب به صورت مصنوعی‌ به حالت نیمه‌روشن درمی‌آید، طوری که مشاهده انبوه ستارگان راه شیری برای عموم ممکن نیست.

معضل آلودگی نوری چقدر جدی است؟

در راستای شناسایی مناطقی که در معرض آلودگی نوری شدید قرار دارند، پژوهشگران مؤسسه علم و فناوری آلودگی نوری در ایتالیا به تهیه جامع‌ترین نقشه جهانی آلودگی نوری اقدام کردند. داده‌های تصویری واضح ماهواره مدارقطبی سوآمی اِن‌پی‌پی، مهم‌ترین منبع اطلاعاتی نقشه فوق گزارش شد. این داده‌ها همراه حجم وسیع داده‌های دیگری که در نتیجه مشاهدات زمینی به دست آمده بودند از طریق نرم‌افزار انتشار آلودگی نوری مدل‌سازی شدند و در نهایت، نقشه جامعی به دست آمد که میزان آلودگی نوری در هر نقطه از کره زمین را نشان می‌دهد.

براساس این نقشه، یک سوم جمعیت زمین وقتی به آسمان شب نگاه می‌کنند قادر به مشاهده کهکشان راه شیری نیستند. در مجموع 80 درصد کل ساکنان زمین و بیش از 99 درصد جمعیت‌های ساکن اروپا و آمریکا، تاریکی طبیعی آسمان شب را نمی‌بینند.

آماری از وضع فعلی

سنگاپور، قطر و کره جنوبی شدیدترین آلودگی نوری را دارند. در آسمان شب این کشورها تقریبا هیچ ستاره‌ای قابل رؤیت نیست و روشنایی مصنوعی آسمان شب به اندازه‌ای است که گفته می‌شود ساکنان‌شان به دید در تاریکی واقعی شب عادت ندارند؛ در حالی که مناطق غیرقابل سکونت نظیر آب‌های آزاد و مناطق سرد قطبی از آلودگی نوری در امان مانده‌اند. شمال شیلی، جزیره بیگ در هاوایی، لاپالما در جزایر قناری، نامیبیا در جنوب غربی آفریقا و شبه جزیره باخای کالیفرنیای مکزیک از تاریک‌ترین مناطق روی زمین در شب هستند که آلودگی نوری ندارند. چاد، گینه نو و ماداگاسکار نیز آلودگی نوری به نسبت کمتری را به خود دیده‌اند. البته، در بسیاری از مناطق کم‌جمعیتی که آلودگی نوری ندارند، آلودگی نوری مناطق همجوار به صورت گنبدهای نوری همچنان در افق دیده می‌شود.

افزایش آلودگی نوری با شیب افزایش 5 تا 10 درصد در سال بتدریج اتفاق می‌افتد. به همین دلیل افزایش آن در کوتاه مدت نامحسوس است. اما در بازه‌ زمانی طولانی مدت ـ مثلاً ده ساله ـ باوضوح بیشتری حس می‌شود.

پیامدهای آلودگی نوری

مطالعات بسیاری نشان داده‌ قرارگیری مداوم در معرض نورهای مصنوعی در شب، موجب بی‌نظمی در ریتم شبانه‌روزی بدن، اختلال خواب و تأخیر در ترشح هورمون ملاتونین می‌شود. سازمان جهانی بهداشت و انجمن پزشکی آمریکا در نتیجه مطالعات اپیدمیولوژیک متعدد دریافتند قرارگیری طولانی‌‌مدت شب‌هنگام در معرض نور، خطر ابتلا به طیف خاصی از سرطان‌ها را به دلیل اخلال در ریتم شبانه‌روزی و ترشح هورمون‌های مرتبط افزایش می‌دهد. گفتنی است در این مطالعات میان نورهای خارج از منزل مانند نور تیرهای چراغ برق و نورهای داخل منزل مانند تلویزیون و صفحه نمایش‌های هوشمند تمایز گذاشته نشده است.

پژوهشگران می‌توانند مجموع نورهای مصنوعی شبانه تولید شده را از روی تصاویر ماهواره‌ای محاسبه کنند، اما اندازه‌گیری دقیق این که چه مقدار از این نور پس از انتشار در جو زمین موجب روشنایی آسمان شب می‌شود، کار آسانی نیست. در تهیه نقشه فوق، پژوهشگران داده‌های ماهواره‌ای گردآوری شده را در یک مدل جوی اجرا کردند و به این ترتیب توانستند میزان روشنایی آسمان شب را در نقطه بالای سر ناظر در آسمان بدون ابر محاسبه کنند. این نتایج سپس با اندازه‌های روشنایی طبیعی آسمان بدون ابر دوباره سنجیده شدند. بر‌اساس این مدل، آلودگی نوری شدید زمانی رخ می‌دهد که روشنایی آسمان شب بالای سر ناظر یک درصد روشن‌تر از روشنایی طبیعی باشد. این در حالی است که ابرها کمترین سطوح آلودگی نوری را چندبرابر می‌کنند و شدت آلودگی نوری در آسمان پوشیده از ابر تقریباً ده برابر مقادیر اندازه گیری شده در این روش است.

حتی یک درصد تغییر در روشنایی آسمان شب بالای سر ناظر بسیار بیشتر از آنچه به نظر می‌رسد حائز اهمیت است، زیرا نیمی از گونه‌های جانوری ساکن زمین،شب‌فعال هستند. 60 درصد بی‌مهرگان و 30 درصد مهره‌داران به گونه‌های جانوری شب‌فعال تعلق دارند و بقای آنها به تاریکی شب وابسته است. مطالعات زیست‌محیطی نشان داده است آلودگی نوری بر عملکرد لاک‌پشت‌های دریایی، پرندگان مهاجر، پروانه‌ها و خفاش‌ها تأثیر مخرب دارد.

پژوهشگران بر این باورند افزایش استفاده از لامپ‌های اِل‌ای‌دی ارزان قیمت در معابر شهری نقش بسزایی در شدت گرفتن آلودگی نوری داشته است. لامپ‌های اِل‌ای‌دی آبی سفید که چندی است به دلیل صرفه اقتصادی بیشتر،جایگزین لامپ‌های رشته‌ای زرد رنگ شده‌اند، اگرچه هدررفت انرژی کمتری دارند، وضع روشنایی مصنوعی آسمان شب را وخیم‌تر می‌کنند. گفته می‌شود حتی اگر کل نور ساطع شده از ‌اِل‌ای‌دی‌های آبی سفید با کل نور ساطع شده از لامپ‌های رشته‌ای یکسان باشد، باز هم آلودگی نوری اِل‌ای‌دی‌های آبی سفید به میزان قابل توجهی بیشتر است، زیرا نور آبی در جو زمین در مقایسه با نور زرد با شدت به‌مراتب بیشتری انتشار می‌یابد. از طرف دیگر، چشم انسان در بخش‌های زرد و سبز طیف نور مرئی بینایی پروضوح‌تری را تجربه می‌کند. نور آبی سفید علاوه بر این که از وضوح دید می‌کاهد، در ریتم شبانه‌روزی و سایر چرخه‌های زیستی بدن اخلال ایجاد می‌کند. اکنون پژوهشگران این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا صرفه اقتصادی اِل‌ای‌دی‌های آبی سفید به صدمات زیانباری که بر سلامت انسان‌ها و اکوسیستم وارد می‌کنند می‌ارزد؟

راهکار مبارزه با آلودگی نوری

عموم تصور می‌کنند عملی‌ترین راه مبارزه با آلودگی نوری، خاموشی کامل شبانه است؛ حال آن که شیوه زندگی انسان‌ها طی هزاران سال چنان تغییر کرده که بدون روشنایی شبانه امکان‌پذیر نیست. از جمله راهکارهای ارائه شده برای مبارزه با افزایش آلودگی نوری، طراحی نوعی از سیستم‌های روشنایی است که نورشان به سمت بالا منتشر نشود. همچنین جایگزین کردن اِل‌ای‌دی‌های آبی سفید با اِل‌ای‌دی‌هایی که طیف نوری گرم‌تری دارند، توصیه شده است. اعمال قوانین سختگیرانه‌تر در خصوص نورهای مصنوعی و نیز فراگیرتر شدن تردد خودروهای مستقل بدون راننده که به روشنایی خیابانی کمتری نیاز دارند از دیگر راهکارهای پیشنهادی پژوهشگران در جهت کنترل آلودگی نوری در مناطق پرجمعیت است. در این میان، استفاده از حداقل نور مورد نیاز و خاموشی چراغ‌های اضافی در شب از ساده‌ترین راهکارهایی هستند که انجام‌دادن‌شان برای همگان امکان‌پذیر است. مشکل اساسی این است که ما انسان‌ها به غلط عادت کرده‌ایم نور بیشتری از آنچه مورد نیازمان است استفاده کنیم؛ آن هم به شکلی که نه تنها مقرون به صرفه نیست و موجب هدررفت انرژی می‌شود، بلکه به محیط‌زیست و نیز سلامت خودمان آسیب وارد می‌کند.

گسترش آلودگی نوری؛ زنگ خطر جهانی

این نقشه نخستین و کامل‌ترین نقشه جهانی آلودگی نوری است. فعالان محیط‌زیست می‌توانند با رجوع به این نقشه و شناسایی مناطق با آلودگی نوری شدیدتر، این مناطق را در اولویت طرح‌های مبارزه با آلودگی نوری قرار دهند. پژوهشگران در تأیید اهمیت آلودگی نوری می‌گویندنقشه فوق زنگ خطری برای همه مردم جهان است. انسان‌ها به لحاظ روانی نیاز دارند در هر نقطه‌ای از کره زمین که هستند آسمان پرستاره شب را ببینند تا از این طریق به تصوری هر چند سطحی در مورد جایگاه خود در عالم هستی دست پیدا کنند. آسمانی که هیچ ستاره‌ای در آن معلوم نیست، دیگر الهام‌بخش نخواهد بود؛ در حالی که آسمان پرستاره شب، تأثیرگذارترین منبع الهام گذشتگان‌مان در حوزه‌های مختلف بوده است؛ از علم و فلسفه گرفته تا هنر و ادبیات. این کمبود اگرچه محسوس نیست، اما در ردیف مخرب‌ترین معضلات زیست‌محیطی قرن حاضر قرار دارد.

منبع: جام جم