«بازی تاش و خط» عنوان نمایشگاه کامبیز دِرَمبخش، احمد عَرَبانی و جواد علیزاده بود که از 6 تا 27 اردیبهشت‌ماه 98 در گالری «راه ابریشم» تجربه تازه‌ای برای دوستداران کاریکاتور شکل داد.

طی مدت‌ برپایی نمایشگاه، علاقه‌مندان زیادی، باهدف بازدید از آثار چهره‌های صاحب‌نام کاریکاتور ایران در گالری حضور پیدا کردند و با خالق این آثار به گفت‌وگو نشستند.

این هنرمندان در گفت‌وگو با عصر ایران توضیح دادند که برگزاری نمایشگاه مشترک کاریکاتور با پیشنهاد بزرگمهر حسین پور کارتونیست شناخته‌شده‌ سال‌های اخیر ایران بوده. حسین پور تلاش کرد برای اولین بار زمینه نمایش بعضی از آثار سه استاد بزرگ کاریکاتور ایران را به‌صورت نمایشگاه گروهی فراهم کند تا به‌جز نمایشگاه عکس و نقاشی، علاقه‌مندان به کاریکاتور هم امکان مشاهده آثار افراد صاحب سبک در این رشته را در فضای متفاوت داشته باشند.

امکان کار بدون ترس برای کاریکاتوریستها وجود ندارد

کامبیز دِرَمبخش که به‌عنوان قدیمی‌ترین کاریکاتوریست فعال در رسانه‌های ایران شناخته می شود در حاشیه آخرین روز برگزاری این نمایشگاه در گفت‌وگویی با عصر ایران توضیح داد که طی 63 سالی که به‌طور مستمر در این بخش فعال بوده بیش از 50 نمایشگاه انفرادی در کنار 100 نمایشگاه مشترک در داخل و خارج از ایران برگزار کرده است.

این کاریکاتوریست که تجربه همکاری با اکثر نشریات تخصصی کاریکاتور و نشریات معتبر داخلی را در کارنامه دارد به همان میزان با نشریات خارجی مانند اشپیگل و نیویورک‌تایمز هم همکاری داشته که برایش جوایز معتبری در سطح بین‌المللی به ارمغان آورده است.

درمبخش با ابراز خشنودی از برگزاری نمایشگاه کاریکاتور و استقبال مخاطبان از آن، فرصت و امکان فعالیت برای کارتونیست ها در ایران را نامناسب توصیف کرد و به عصر ایران توضیح داد که امیدواری زیادی نسبت به شرایط فعلی کاریکاتور در رسانه‌های ایران و آینده آن با شرایط فعلی ندارد چون مسائل مختلف مانند حلقه‌ی زنجیر به‌هم‌پیوسته هستند و شانس و امکان اینکه یک ژورنالیست یا کاریکاتوریست بدون ترس حرف‌هایش را بنویسد یا بر روی کاغذ نقش کند خیلی کم شده است.

این چهره بین‌المللی هنرهای تجسمی ایران که سال 93 نشان «شوالیه هنر و ادبیات فرانسه» را هم دریافت کرد با ذکر این موضوع که هنوز در نظر شمار زیادی در ایران کاریکاتور به معنی مسخره یا توهین کردن تعبیر می‌شود گفت: این نگاه در حالی است که کاریکاتوریست با دست گذاشتن روی عیوب سیاسی یا اجتماعی جامعه راه اصلاح را نشان می‌دهد. تا مردم و مدیران روی آن بخش کار کنند و نسبت به اصلاح آن اقدام شود.

درمبخش با تاکید بر اینکه، قلم کارتونیست جنبه انتقادی دارد گفت: انتقاد به معنای دوستی است و نه دشمنی.

این کاریکاتوریست که برخی از آثارش در موزه‌های مختلف جهان قرار دارد می‌گوید: کاریکاتور هنوز جایگاه لازم را در ایران ندارد و تعداد گالری‌هایی که قبول می‌کنند حتی نمایشگاه کاریکاتور برگزار کنند اندک است. چون ترجیح می‌دهند که مثلا نمایشگاه عکس ونقاشی برگزار کنند که امکان فروش بیشتری دارد.

در عین حال او استقبال از نمایشگاه گروهی برگزارشده را «خیلی خوب» توصیف کرد و گفت: صاحبان آثار به نمایش درآمده در این گالری تجربه سال‌ها کار در عرصه رسانه‌های داخلی و خارجی را دارند و طرفدارانشان طی برگزاری نمایشگاه برای دیدن آثار و دیدار با چهره‌های محبوبشان به گالری راه ابریشم آمدند.

ارتباط خودسانسوری و انتشار آثار سوخته

احمد عَرَبانی یکی دیگر از اساتید شناخته‌شده کاریکاتور ایران هم با چند اثر در این نمایشگاه حضور داشت. عربانی که پنجاه و یکمین سال فعالیتش را آغاز کرده سال‌ها با مجلات توفیق، کاریکاتور، فکاهیون و گل‌آقا مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را به‌نقد کشیده است.

مخاطبان مجله گل‌آقا، در حافظه خود این مجله طنز را با «شاغلام» و کاریکاتورهای مرحوم حسن حبیبی معاون اول رئیس جمهوری در دولت هاشمی رفسنجانی به یاد می‌آورند. کاریکاتورهایی که بارها به امضای عربانی روی جلد و صفحات مختلف گل‌آقا نشست. مردی که می‌گوید علی‌رغم تمام دشواری‌هایی که در حال حاضر وجود دارد، کاریکاتوریستی که راه و روش این کار را یاد گرفته باشد بازهم می‌تواند نیش و کنایه‌های خود را بزند.

عربانی که در کارنامه‌اش تجربه ساخت چند فیلم انیمیشن را هم دارد درباره حضور در نمایشگاه «بازی تاش و خط» به عصر ایران گفت: آقای بزرگمهر حسین پور و خانم آناهیتا قبائیان مدیر گالری «راه ابریشم» پیشنهاد برگزاری نمایشگاه گروهی را به من و همکاران دیگر دادند.

او با ذکر این نکته که هنگام برگزاری نمایشگاه از ما درخواست ارائه اصل آثار شد اظهار داشت: اما ما توضیح دادیم که بسیاری از آثار ما به دلیل آنکه در گذشته اسکنری در دفتر نشریات وجود نداشت، تحویل سردبیران وقت شده. در نتیجه بخشی از کارهای مشهورمان را بازسازی و دوباره کشی کردیم.

عربانی با اشاره به استقبال خوب مخاطبان از نمایشگاه کاریکاتور گفت: با این حال وضعیت کاریکاتور در رسانه‌های مکتوب ایران خیلی مناسب نیست. چون سردبیران با احتیاط زیادی با موضوع کاریکاتور برخورد می‌کنند.

او که تجربه بیش از نیم‌قرن فعالیت در این بخش را دارد معتقد است: به نظرم فضای بازتری در سال‌های گذشته برای کار کردن احساس می‌کردم و علاوه بر آن خودمان هم تلاش می‌کردیم تا با استفاده از ترفندهای حرفه‌ای که در کارمان به کار می‌گرفتیم خودسانسوری را مساوی با انتشار آثار سوخته نکنیم.

عربانی با توضیح این ماجرا که در حال حاضر تعدادی از چهره‌های جوانی که در مطبوعات به‌عنوان کارتونیست مشغول فعالیت هستند چون استاد و مربی کار بلدی در کنار این افراد نیست تا شگردهای خاص این حرفه را به‌درستی به آن‌ها آموزش دهد گاهی مشاهده می‌کنیم، خبرهایی منتشر می‌شود که فلان کاریکاتور باعث تذکر و توقیف مطبوعات شده است.

این چهره قدیمی کاریکاتور ایران که جوایز مختلفی در جشنواره‌های بین‌المللی کسب کرده معتقد است؛ این‌که تمام دلیل کارهای ضعیف یا حذف کاریکاتور در برخی از رسانه‌ها را صرفا وجود سانسور بدانیم صحیح نیست چون وقتی کارتونیست سوژه و قلمی قوی داشته باشد می‌تواند علاوه بر مجاب کردن مخاطبان، ناظران سخت‌گیر این عرصه را هم‌دست خالی بدرقه کند.

عربانی کاریکاتور و کاریکاتوریست‌های ایران را در تعدادی از کشورهای جهان شناخته‌شده معرفی کرد و در پایان گفت: مثلا در فستیوال‌های مختلف جهانی، کاریکاتوریست‌های ایران طی سال‌های گذشته به‌دفعات موفق به کسب جوایز و حضور در نمایشگاه‌های معتبر شده‌اند.

وضعیت کاریکاتوریست های امروز؛ راه رفتن روی لبه تیغ

جواد علیزاده هم یکی دیگر از کارتونیست های مشهور حاضر در نمایشگاه گروهی گالری ابریشم بود.

هر چند علیزاده از 29 سال قبل به‌عنوان صاحب‌امتیاز و سردبیر مجله "طنز و کاریکاتور" مشغول کار بوده اما فعالیت حرفه‌ای اش در حوزه کاریکاتور به حدود 50 سال قبل مربوط است. جایی که او کارش را با مجله کاریکاتور به مدیریت محسن دولو که به پدر کاریکاتور ایران مشهور است، آغاز کرد.

علیزاده برعکس دو کاریکاتوریست قبلی میانه چندانی با برگزاری نمایشگاه نداشته است. او گفت: چون سال‌هاست که در مطبوعات مشغول کار هستم فرصت چندانی برای برگزاری نمایشگاه نداشته‌ام و طی حدود 50 سالی که مشغول کار هستم این دومین نمایشگاه آثار من است.

این کاریکاتوریست که جوایز زیاد بین‌المللی را در کارنامه خود دارد اضافه کرد: اعتقاد کلی من هم این است که کار کردن در مطبوعات و عرضه دائمی آثار به مخاطبان خود به‌نوعی کاری نمایشگاهی است اما در عین حال فضای نمایشگاهی تجربیات و ویژگی‌های خاص خودش را دارد و آفریننده اثر به‌طور مستقیم با مخاطبانش روبه‌رو می‌شود که در مجموع احساس می‌کنم که برگزاری این نمایشگاه برایم تجربه خوبی بود.

او که سال 2011 موفق به کسب «جایزه عالی کاریکاتور سیاسی سازمان ملل» شده درباره استقبال مخاطبان کاریکاتور از این نمایشگاه هم به عصر ایران توضیح داد: استقبال از نمایشگاه هم به‌طور نسبی خوب و راضی کننده بود.

علیزاده درباره وضعیت کاریکاتور در نشریات ایران هم توضیح داد: چون کاریکاتور معمولا به مقوله انتقادی می‌پردازد همیشه مورد توجه است و زبان تند و گزنده‌ای دارد که می‌تواند باعث ایجاد سوءتفاهم شود؛ اساسا ماهیت این هنر انتقادی است و فردی که به این کار می‌پردازد رسالت مهمی بر دوش دارد و باید با سختی‌ها و سوءتعبیرهای مختلف کنار بیاید و روی لبه تیغ راه برود.

سردبیر مجله طنز و کاریکاتور با اشاره به تغییر فضای حاکم بر ایران و رسانه‌ها هم گفت: در شرایط فعلی به دلیل گستردگی فضای مجازی امکان کنترل برای ناظران مربوطه خیلی سخت شده و از این گذشته من معتقدم کاریکاتوریست خوب باید در شرایط بسته هم بتواند با استفاده از شگردهای خاص این کار حرفش را بیان کند.

علیزاده در پایان گفت‌وگو با تاکید بر لزوم استقلال حرفه‌ای کاریکاتوریست‌ها گفت من به‌شخصه از ابتدای کارم تاکنون برای خودم رسالتی تعریف کرده‌ام و خط قرمزم منافع ملی بوده و نه جریانات سیاسی؛ سختی‌های این تصمیمم را هم قبول کرده‌ام که گاهی حتی منجر به از دست دادن شغلم شده اما حاضر نشده‌ام برخلاف میلم قلم بزنم و کاریکاتور بکشم.