خشک‌سالی در ایران و پیشینه تمنای باران/ از نیایش پاپ در رم تا نماز آیت‌الله خوانساری در قم

   عصر ایران؛ سید مهدی حسینی دورود*-  رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی گفته است:  از سال آبی ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ سه سال خشکسالی را پشت سر گذاشتیم و امسال در چهارمین سال خشکسالی پیاپی هستیم. 
 
  به گفته او  بارش‌های پاییزه نسبت به بلندمدت ۴۳درصد کاهش یافت. حتی بارش‌های نرمال زمستانه نیز کم‌بارشی‌های چهارساله را جبران نمی‌کند.

  گزارش دیگر  از دعای طلب باران در روستای «جیغه» شهرستان هریس در آذربایجان شرقی حکایت می کند و آیین یا سنتی به نام  «چومچه خاتون» که در برخی مناطق آذربایجان شرقی از جمله شهرستان هریس اجرا می‌شود.

    در آغاز مراسم «چومچه خاتون» یکی از زنان خوش نام روستا، قاشق بزرگ چوبی - در زبان محلی: چومچه - را در دست می‌گیرد، آن هم در حالی که بچه‌های زیر ۱۰ سال روستا، دنبال او به راه افتاده اند.

   خاتون، درِ خانه‌ها را یکی یکی می‌زند و وقتی صاحب خانه، در را باز کرد، این چهار بیتی را می‌خواند: «چومچه خاتون نه ایستر، الله دان یاغیش ایستر، الی قولی خمیرده، بیرجه قاشیق سو ایستر»

   صاحب خانه هم که معمولا زن خانه است، مقداری آب درون قاشق چوبی او می‌ریزد و چومچه خاتون هم، آن را از روی سرش، به طرف آسمان پرتاب می‌کند.

  آب به سر و روی بچه‌های همراهش می‌ریزد و آن‌ها با آهنگ مخصوص و زدن دو سنگ به هم که در دست دارند، این ۶ بیت را می‌خوانند:

«چاخ داشی چاخماخ داشی، یاندی اورییم باشی، پیر داغینین بولودی، کاسیبلارین اومودی، الله بیر یاغیش گوندر، آرپا بوغدا قورودی»

مراسم باران‌خواهی اما محدود به این منطقه نمی‌شود و حال که بحران خشک‌سالی بیش از گذشته نگران شده جدای بحث های تخصصی و فنی هواشناسی نگاهی به آیین‌های تمنای باران در گذشته می‌اندازیم. مراسمی با پیشینه‌ای کهن در تاریخ و فرهنگ ایران که حامل و مبین اعتقادات و باورهای مردم از دوره پادشاهی پیروز ساسانی ( نیای انوشیروان ) تاکنون است. 

   در هنگام خشک سالی شدید و روزگار پیروز ساسانی مردم به فرمان او به بیرون شهر می‌رفتند و به صورت دسته‌جمعی به نیایش می‌پرداختند  و از یزدان باران تمنا می کردند و فردسی چنین روایت کرده است:

  همی به آسمان اندرآمد‌ خروش 
  زبس مویه و درد و زاری و جوش

 زکوه و بیابان و از دشت و غار
  زیزدان همی خواستی زینهار‌ 

   نمونه‌های تاریخی فراوانی از تمنای باران وجود دارد که مورد توجه شاعران و مورخان قرار گرفته و در زندگی بزرگان دینی هم برجسته است. چندان که در شرح زندگانی امام سجاد علیه السلام در مدینه و در مواجهه مردم با خشکسالی آمده با خواندن نماز باران  طلببارش داشتند و نیز مراسم تمنای باران امام رضا علیه السلام در خراسان بزرگ نمونه مشهور دیگری است و نقل شده:

  چون اقامت آن حضرت در مرو با خشکسالی و نباریدن باران در آن شهر بوده است به توصیه ایشان مردم در یک روز دوشنبه به بیرون شهر می‌روند و حضرت در آنجا مراسم نماز و دعای باران را به‌جا می‌آورند؛ پس از آن بارش باران شروع  می‌شود.

 در روزگار ما و از  قریب ۸۰ سال قبل هم  گزارشی درباره عمل باران‌خواهی مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید محمدتقی موسوی خوانساری در شهر قم در سال ۱۳۲۳ منتشر شده و آورده اند: 

    در شرایطی که متفقین به‌طور انبوه در ایران حضور یافته و موجی از قحطی و نابسامانی در کشور به‌ راه افتاده بود با گذشت دوماه بهاری از سال و نباریدن باران و تشنه بودن زمین‌های وسیع کشت دیم که با بروز چنین خشکسالی موقعیت غدایی مردم بحرانی‌تر می‌شد.    بیش از دو سوم مردم قم با وجود موانعی که بود، از شهر خارج شده و به امامت آیت‌الله خوانساری نماز استسقاء می‌خوانند. 

 گفته می‌شود بعد از دو یا سه مرتبه باران خواهی مردم قم، باریدن باران به‌گونه‌ای است که مردم از شدت و طولانی شدن آن ملول می‌شوند.  همچنین براساس آنچه در جلد دوم کتاب دانشنامه فرهنگ مردم ایران آمده است:

 ایرانیان مانند سایر  اقوام و ملت‌های دیگر در دوره‌های خشکسالی آیین‌های متنوعی را در اشکال مختلف در گوشه و کنار  اجرا می‌‌کرده‌اند.   این تنوع که بیشتر خود را در ساحت رسوم باران‌ خواهی نشان می‌دهد به اندازه‌ای است که طبقه بندی و تبویب آنها را مشکل می‌سازد. 

 پژوهش‌گران رسم‌های باران خواهی را در ایران به دو گروه کلی در مراسم "فردی" و "مراسم گروهی"، و سپس مراسم گروهی را به نمونه‌‌های متعددی بخش می‌کنند.

 بر اساس گزارشی که در دانشنامه فرهنگ مردم ایران آمده است بعضی از آیین هایی که در دوره‌های خشک سالی در مناطق مختلف ایران و در کشورهای منطقه اجرا می‌شده و عمدتا حالت نمایشی دارند و به آن تمنای باران و طلب باران و یا استسقا می‌گویند عبارتند از:

۱. مراسم دعا و نیایش؛ رایج‌ترین و قدیمی‌ترین انواع باران‌خواهی که در میان همه اقوام و ملت‌ها از دیرباز رواج داشته و با نیایش به درگاه نیروهای فوق بشری و اغلب با قربانی و تسلیم پیش‌کش‌هایی همراه بوده است.

۲.پختن آش ۳. گاوربایی ۴.حرمت شکنی ۵.باران‌خواهی با توسل به سنگهای" باران ساز" ۶.باطل کردن جادو یا آزاد کردن باران از بند ۷. باران خواهی با خر ۸. تفأل ۹. تابوت گردانی‌ و علم گردانی‌ ۱۰. کوسه گردی ۱۱. عروسک‌گردانی ۱۲. دیگر آیین‌های باران‌خواهی که هرکدام با مضمون و شمایلی، خاص مناطق مختلف اجرا می‌شده است.

  حجت‌الاسلام مهدی انصاری قمی که سال‌ها پیش در کشور ایتالیا ساکن بوده  می‌گفت؛ یک سال بحران خشکسالی و قحطی به حدی رسید که بسیاری از رودخانه‌ها و چشمه‌ها خشک و حتی آب آشامیدنی هم با مشکلات بسیار فراهم می‌شد.

  مردم رم به درخواست پاپ برای خواندن نماز و دعای باران در یک روز سه‌شنبه‌، در شهر اجتماع کردند. من و تعدادی از ایرانیان ساکن رم نیز در این نماز شرکت کرده و پشت سر پاپ ایستادیم.

  پاپ صفحه ۱۶ انجیل را گشود و سپس دعا کرد :ای خدای بزرگ شک نداریم  ما اهل گناه هستیم، تردید نداریم از تو به شیطان نزدیک‌تریم، بار خدایا، غرق نعمت تواییم‌ چون بیچاره شدیم به در خانه‌ات امده‌ایم... آب نداریم... بر ما باران نازل فرما..!

  صدای ناله و ضجه و گریه جمعیت به‌گونه‌ای بود که گویی در و دیوار شهر یک‌پارچه ناله می‌زنند.

  مراسم نیایش ساعت ۱۰ صبح شروع  و ۱۱ تمام شد. از ساعت ۳و نیم بعدازظهر تا شب چنان باران سیل آسایی گرفت که در تمام عمرم چنین بارشی به چشم ندیده بودم.

  روشن است که اجتماع خلق‌الله و شرکت آنان در نماز باران از روی عقیده و انتخاب است و اثر گذاری آن به دل‌های شکسته و سوز و گداز و حالت عجز و نیازمندی مردم به رحمت خداوند بزرگ گره خورده است.

-------------------------------

* دین پژوه و فعال رسانه‌ای

بیشتر بخوانید:

باران به کمک منابع آبی نیامد/آغاز مقابله با خشکسالی ۱۴۰۳

تماشاخانه

هیجان و جنون یکی از پرفرازونشیب‌ترین روزهای خرید / بلک فرایدی یا جمعه سیاه چطور به وجود آمد؟ (فیلم)

شکوه فرش ایرانی دوره صفوی را در اروپا ببینید (فیلم)

فیلم های دیگر