ترس از شروع دوباره بحران اتمی / آیا «پای فیل» به جهان ما باز می‌گردد؟ (فیلم)

عصر ایران ؛ حسن ظهوری ــ حمله پهپادی که در ۱۴ فوریه ۲۰۲۵ رخ داد، شاید یکی از خطرناک‌ترین حملات چهار دهه اخیر باشد؛ حمله‌ای که می‌تواند «پای فیل» را دوباره به جنبش درآورد و این گوشه از جهان را، درست مانند سال ۱۹۸۶، به نقطه‌ای فوق‌العاده خطرناک تبدیل کند.

اینجا چرنوبیل است. پهپاد انتحاری مستقیماً به طاقی برخورد کرده که از خطرناک‌ترین شیء ساخته‌شده توسط بشر محافظت می‌کند. این شیء در رآکتور شماره ۴ نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل قرار دارد؛ جایی که ماده‌ای شبیه یک پای عظیم و گنده ایستاده و حتی نمی‌توان به آن نزدیک شد. نزدیک شدن به آن می‌تواند ظرف چند دقیقه یا چند ساعت به مرگ انسان منجر شود. نام این توده «پای فیل» است؛ جرمی سیاه‌رنگ و به‌شدت رادیواکتیو که از مواد هسته‌ای ذوب‌شده تشکیل شده است.

۲۶ آوریل ۱۹۸۶، سقف رآکتور هسته‌ای چرنوبیل منفجر شد. با قرار گرفتن هسته رآکتور در معرض هوای آزاد، یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های تاریخ بشر شکل گرفت. همان زمان که آتش‌سوزی عظیم رآکتور شماره ۴ را دربر گرفته بود، سوخت هسته‌ای پس از ذوب کردن اجزای داخلی رآکتور ــ از جمله سوخت، فولاد، بتن و حتی ماسه‌هایی که برای خاموش‌کردن آتش ریخته می‌شد ــ مانند گدازه‌های آتشفشانی از کف رآکتور عبور کرد و خود را به طبقات پایین‌تر رساند. این ماده در مسیر خود همه‌چیز را ذوب می‌کرد و در نهایت به زیرزمین و راهروهای توزیع بخار رسید.

به این ماده «کوریوم» گفته می‌شود؛ یکی از خطرناک‌ترین موادی که تاکنون به‌دست انسان ساخته شده است. بخشی از آن در کنار راهروی توزیع بخار رآکتور شماره ۴، به شکل توده‌ای شیشه‌ای و سنگ‌مانند سفت شد. از آنجا که ظاهرش چروکیده است و شباهت عجیبی به پای فیل دارد، به آن لقب «پای فیل» داده‌اند.

تصاویر موجود از پای فیل به‌سختی ثبت شده‌اند، چرا که امکان نزدیک‌شدن به آن وجود ندارد. حتی دوربین‌ها هم توان ثبت تصاویر بیشتری از این توده را ندارند. میزان تشعشعات رادیواکتیو اطراف پای فیل آن‌قدر بالاست که هیچ انسانی قادر نیست به آن نزدیک شود.

رِنتگن واحد اندازه‌گیری تشعشعات در رآکتورهای هسته‌ای است. زمین به‌طور طبیعی دارای تشعشعاتی در حدود یک‌صدم رنتگن در ساعت است. حد مجاز سالانه برای یک کارگر هسته‌ای تنها ۵ رنتگن در سال تعیین شده. این در حالی است که در سال ۱۹۸۶، میزان تشعشع پای فیل حدود ۱۰ هزار رنتگن در ساعت بود؛ دوزی که ایستادن تنها دو تا سه دقیقه در کنار آن می‌توانست ظرف چند دقیقه به مرگ انسان منجر شود. هرچند در سال ۲۰۲۵ نیز دوباره پای فیل و میزان تشعشعات آن اندازه‌گیری شد و عددی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ رنتگن در ساعت برای آن تخمین زده شد؛ رقمی که همچنان بسیار خطرناک و صددرصد کشنده است.

حالا تصور کنید آرتور کورنیوف، یکی از بازرسان و پاک‌سازان قزاقستانی آژانس انرژی اتمی، ۹ ماه پس از فاجعه چرنوبیل چگونه این عکس تاریخی را گرفته است. او تنها چند ثانیه در نزدیکی این توده ایستاد و دوربین را روی تایمر گذاشت. تشعشعات شدید ناشی از پای فیل تصویر او را به این شکل درآورد، اما موفق شد یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی آن دوران را ثبت کند. کورنیوف چند سال بعد بر اثر تشعشعات رادیواکتیو پای فیل جان خود را از دست داد؛ گفته می‌شود مرگی غم‌انگیز، همراه با سرطان و درد شدید.

پای فیل با وزنی حدود دو تن، تنها بخشی از کوریومی است که در چرنوبیل سفت و سخت شده است. هنوز حدود ۱۹۰ تا ۲۲۰ تن کوریوم سوخته در خرابه‌های رآکتور چرنوبیل باقی مانده؛ یعنی چیزی حدود ۹۵ درصد کل سوخت اولیه رآکتور. همین حجم از کوریوم می‌تواند تشعشعات رادیواکتیو بسیار بالایی تولید کند. به همین دلیل، دولت اتحاد جماهیر شوروی تصمیم گرفت سازه‌ای بتنی و فلزی روی بقایای رآکتور بسازد. این سازه که «سارکوفاگ» یا تابوت نام داشت، با شتابی بسیار زیاد و به‌صورت موقت ساخته شد و عمر آن را ۲۰ تا ۳۰ سال پیش‌بینی کردند. همین‌طور هم شد؛ عمر کوتاه این تابوت، ترک‌خوردگی و فرسایش آن، بحران تازه‌ای را آغاز کرد.

در اوایل دهه ۲۰۰۰، دانشمندان متوجه شدند که در بخش‌هایی از خرابه‌های رآکتور، تعداد نوترون‌ها در حال افزایش است؛ نشانه‌ای نگران‌کننده از آغاز تدریجی واکنش‌های شکافت هسته‌ای. دلیل این پدیده، نفوذ آب باران از ترک‌های سارکوفاگ بود؛ آبی که با مواد هسته‌ای واکنش نشان می‌داد و شرایط لازم برای شکل‌گیری واکنش‌های زنجیره‌ای ضعیف را فراهم می‌کرد.

به همین دلیل، در سال ۲۰۱۰ تصمیم گرفته شد این خطر به‌طور دائمی مهار شود. اوکراین، که چرنوبیل اکنون بخشی از خاک آن است، با کمک آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و فناوری روز دنیا، سازه عظیم فولادی‌ای به نام «طاق جدید ایمن» بنا کرد؛ گنبدی غول‌پیکر با طول ۱۶۵ متر، ارتفاع ۱۱۰ متر و وزنی در حدود ۳۶ هزار تن که روی سارکوفاگ قدیمی و فرسوده کشیده شد.

این سازه کاملاً آب‌بندی شده و از نفوذ آب و هوا جلوگیری می‌کند و به سامانه‌های رباتیک مجهز است تا ایمنی رآکتور قدیمی و فرآیند خارج‌سازی سوخت هسته‌ای را پایش کند. طاق جدید به‌گونه‌ای طراحی شده که حداقل ۱۰۰ سال دوام داشته باشد و در سال ۲۰۱۹ به‌طور کامل عملیاتی شد.

وظیفه طاق ایمن، نگهداری و حفاظت از نزدیک به ۲۰۰ تن لجن هسته‌ای یا همان مواد گداخته‌ای است که پای فیل بخشی از آن محسوب می‌شود. در واقع این طاق از خطرناک‌ترین شیئی که بشر تاکنون ساخته محافظت می‌کند. این در حالی است که پای فیل به مرور زمان دچار ترک‌خوردگی و خردشدگی شده و هرگونه تغییر فیزیکی در آن ــ مانند ترک، ریزش یا پودرشدن ــ خبر خوبی نیست؛ چرا که می‌تواند منجر به آزاد شدن دوباره ذرات رادیواکتیو، افزایش فعالیت‌های نوترونی و آغاز آلودگی شود، به‌ویژه زمانی که محیط اطراف آن مرطوب باشد.

حالا بهتر می‌توان خطر حمله پهپادی ۱۴ فوریه ۲۰۲۵ را درک کرد. حوالی ساعت ۱:۵۰ بامداد، این پهپاد انتحاری به طاق ایمن برخورد کرد. سقف عظیم هم ترک برداشت و هم سوراخ بزرگی در لایه بیرونی آن ایجاد شد. بر اساس گزارش‌های بازرسی، بخشی از عملکرد اصلی طاق آسیب دیده و دیگر نمی‌تواند به‌طور کامل مواد رادیواکتیو آزادشده در رآکتور شماره ۴ را مهار کند. حمله‌ای که نه روسیه و نه اوکراین مسئولیت آن را بر عهده نگرفته‌اند؛ هرچند بسیاری از قرائن نشان می‌دهد که این حمله به احتمال زیاد کار ارتش روسیه بوده است.

هزینه ساخت این طاق حدود یک‌ونیم میلیارد یورو بوده و حالا بازرسان آژانس انرژی اتمی می‌گویند تعمیر آن تا سال ۲۰۲۶ زمان می‌برد و حدود ۱۰۰ میلیون یورو هزینه نیاز دارد؛ آن هم در شرایطی که اوکراین درگیر جنگ با روسیه است و تأمین چنین هزینه‌ای برای این کشور تقریباً غیرممکن به نظر می‌رسد.

بیشتر بخوانید:

فاجعه نامرئی؛ ابر رادیواکتیو چرنوبیل چه مسیری را در قاره اروپا طی کرد؟ (+فیلم)

هشدار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی: سپر محافظ تشعشعات چرنوبیل دیگر کار نمی‌کند!

تماشاخانه

دو دقیقه از عاشقانه‌ترین صحنه‌های تاریخ سینما ؛ اتاق شنیدن موسیقی (تماشا کنید)

ترس از شروع دوباره بحران اتمی / آیا «پای فیل» به جهان ما باز می‌گردد؟ (فیلم)

فیلم های دیگر