انواع شرطی سازی در روانشناسی + مقایسه

آیا تا به حال فکر کرده‌اید چرا با شنیدن صدای آلارم گوشی، ناخودآگاه دچار استرس می‌شوید؟ یا چرا کارمندان با وعده پاداش آخر سال، سخت‌تر کار می‌کنند؟ پاسخ همه این‌ها در یک مفهوم روان‌شناسی نهفته است: شرطی سازی (Conditioning).

به گزارش چطور، از زمانی که ایوان پاولف با سگ‌های معروفش نظریه شرطی‌سازی را مطرح کرد، درک ما از رفتارهای انسان دگرگون شد. این نظریه فقط مختص آزمایشگاه نیست؛ بلکه ابزاری قدرتمند است که از کلاس‌های درس تا کمپین‌های بازاریابی و مدیریت منابع انسانی کاربرد دارد. در این مقاله، انواع شرطی سازی را بررسی می‌کنیم و تفاوت مدل‌های کلاسیک و فعال را به زبان ساده توضیح می‌دهیم.

شرطی‌سازی چیست؟

به زبان ساده، شرطی‌سازی نوعی یادگیری است. فرآیندی که در آن مغز ما یاد می‌گیرد بین دو رویداد مختلف، ارتباط برقرار کند.

• مثال: وقتی بوی غذای محبوبتان می‌آید (محرک)، دهانتان آب می‌افتد (واکنش). در روانشناسی رفتارگرا، معتقدند که محیط بیرونی شکل‌دهنده رفتار ماست و شرطی‌سازی، مکانیسم اصلی این شکل‌دهی است.

انواع شرطی سازی در روانشناسی

۱. شرطی سازی کلاسیک

همه چیز با ایوان پاولف، فیزیولوژیست روسی شروع شد. او که در حال مطالعه دستگاه گوارش سگ‌ها بود، متوجه پدیده عجیبی شد: سگ‌ها نه فقط با دیدن غذا، بلکه با دیدنِ روپوش سفیدِ دستیار آزمایشگاه هم بزاق ترشح می‌کردند!

آزمایش سگ‌های پاولف

پاولف آزمایشی طراحی کرد تا ببیند آیا می‌تواند این واکنش را کنترل کند؟

1. قبل از شرطی‌سازی: غذا (محرک طبیعی) باعث ترشح بزاق می‌شد. صدای زنگ (محرک خنثی) هیچ واکنشی ایجاد نمی‌کرد.
2. حین شرطی‌سازی: هربار قبل از دادن غذا، زنگ را به صدا در می‌آورد.
3. بعد از شرطی‌سازی: پاولف غذا را حذف کرد. حالا فقط با صدای زنگ، سگ بزاق ترشح می‌کرد.

کاربرد در زندگی ما: بسیاری از ترس‌ها (فوبیاها) و احساسات ما ریشه در همین نوع شرطی‌سازی دارند. مثلاً اگر در کودکی در آسانسور گیر کرده باشید، ممکن است الان با دیدن درب آسانسور دچار تپش قلب شوید (بدون اینکه اتفاقی بیفتد).

۲. شرطی سازی کنشگر یا فعال

اگر پاولف روی رفتارهای “غیرارادی” تمرکز داشت، بی. اف. اسکینر (B.F. Skinner) روی رفتارهای “ارادی” و آگاهانه دست گذاشت. او معتقد بود رفتار انسان توسط پیامدها (نتیجه کار) کنترل می‌شود.

جعبه اسکینر و قانون اثر

اسکینر موشی را در جعبه‌ای قرار داد که یک اهرم داشت. موش به صورت اتفاقی اهرم را فشار داد و غذا دریافت کرد. تکرار این اتفاق باعث شد موش یاد بگیرد: فشار اهرم = پاداش خوشمزه.

در این نوع شرطی‌سازی، ۴ مکانیزم اصلی وجود دارد که مدیران و والدین باید آن را فوت آب باشند:

مقایسه شرطی سازی کلاسیک و کنشگر

تفاوت شرطی سازی کلاسیک و کنشگر

۱. نوع یادگیری

یادگیری در شرطی سازی کلاسیک فعالانه نیست. یادگیرنده بدون آنکه بداند چرا چنین می‌کند، رفتاری را انجام می‌دهد. اما در شرطی سازی فعال، یادگیرنده خود در فرایند شرطی‌سازی مشارکت فعال دارد. او با تشویق یا تنبیه می‌آموزد که به‌سمت چه رفتاری سوق داده شود.

۲. داوطلبانه بودن یا نبودن

در شرطی شدن کلاسیک یادگیرنده رفتاری غیرداوطلبانه دارد. مثلا سگ‌ها نقشی در ترشح بزاق دهان خود ندارند، اما در نوع دوم یادگیرنده می‌تواند در هرلحظه عمل خود را تغییر دهد. مثلا کودک می‌تواند به‌رغم احتمال تنبیه، همچنان با برادر خود دعوا کند. مهم‌ترین تفاوت این دو نوع شرطی‌سازی در همین ویژگی نفهته است.

۳. نوع پاسخ

در نوع اول شرطی‌سازی، یادگیرنده نقشی در ایجاد واکنش ندارد. مثلا اگر فردی تصادف کند، ممکن است تا ماه‌ها بعد هربار که رانندگی می‌کند، احساس ترس و اضطراب داشته باشد. او نمی‌تواند جلوی این اضطراب را بگیرد. چه بسا تجربه او چنان دردناک باشد که با دیدن خودرو نیز دچار حمله عصبی شود. اما در نوع دوم، یادگیرنده به انجام واکنش ترغیب می‌شود. درنتیجه واکنش نه قطعی بلکه احتمالی خواهد بود. مثلا اگر والدین نوجوانی تازه‌گواهینامه‌گرفته او را بابت رعایت مقررات تشویق کنند، احتمالش بیشتر است که همچنان به رعایت مقررات ادامه دهد.

۴. وجود تقویت‌کننده

در نوع اول شرطی‌سازی خبری از پاداش یا تنبیه نیست، اما در نوع دوم رفتارهای مطلوب با پاداش و رفتارهای نامطلوب با تنبیه به‌ترتیب تقویت و تضعیف می‌شوند.

قدرت شناخت انواع شرطی سازی

شناخت انواع شرطی سازی به ما قدرت می‌دهد. اگر مدیری هستید که می‌خواهید بهره‌وری را بالا ببرید، اگر والدینی هستید که می‌خواهید فرزندتان را تربیت کنید، یا حتی اگر می‌خواهید عادت‌های بد خودتان را ترک کنید، کلید ماجرا در درک همین دو مفهوم ساده است: چه چیزی را با چه چیزی پیوند می‌زنید (کلاسیک) و چه پاداشی برای چه رفتاری در نظر می‌گیرید (کنشگر).

راننده جوان در آتش سوخت

تماشاخانه

اینجا مخوف‌ترین جای ایران است: زیر پا «باتلاق اسید»، بالای سر «ابر سمّی»! (فیلم)

دو دقیقه سینمای ناب از بهرام بیضایی (تماشا کنید)

فیلم های دیگر