نگاهی به شهرنشینی و شهروندی

اردشیر محمدی باغملائی

با نگاهی به پیشینه جامعه شناختی کشورمان در طول تاریخ ایران ما سه نوع گفتمان داشته ایم که دوره دو گفتمان سپری شده و گفتمان سوم را در حال تجربه کردن هستیم.

گفتمان اول شیوه ارباب و رعیتی است که در این گفتمان ارتباطات از بالا به پایین تعریف شده  و یک نفر فرمان می دهد و دیگران باید اطاعت کنند.موجودیت حاکمیت ناشی از این گفتمان بر اساس اعمال زور و قدرت است.

گفتمان دوم دولت و مردم است که در این سیستم مردم حق رای دارند ولی قدرت همچنان متمرکز است در این نوع حاکمیت، تفکر سیاسی آزاد کمتر زمینه بروز و ظهور پیدا می کند و دموکراسی به معنای واقعی آن وجود ندارد.

گفتمان سوم گفتمان شهروندی است که بدون شک از ضروریات اساسی جامعه مدرن امروز می باشد.
متاسفانه این واژه رایج و مدرن نه در قانون اساسی ما و نه در فرهنگ نامه های معتبر ما و نه در قوانین قبل از انقلاب و اکثر قوانین بعد از انقلاب ما نامی از آن برده نشده است.

زمان زیادی نیست که با واژه شهروندی آشنا شده ایم. این کلمه را بارها در نشریات، کتب و مقالات خوانده ایم و یا به دفعات از زبان سیاست مداران، اندیشمندان، صاحب نظران، کارشناسان و حتی مردم عادی شنیده ایم. به راستی شهروندی چیست و شهروند چه کسی است؟

برای ورود به بحث شهروندی ابتدا به دو تعریف از شهر می پردازیم:

تعریف شهر

یک پدیده  طبیعی(مجموعه ای از مواد،ساختمان ها، خیابان ها و ...) و انسا نی(شامل ظرفیت تفکر افراد، فرهنگ و الگوی زندگی و ...) است.

تعریف شهر از دیدگاه امام علی (ع)

حضرت علی (ع) می فرمایند: شهری از شهر دیگر به تو سزاوارتر و شایسته تر نیست. بهترین شهرها شهری است که تو را به دوش گیرد.(اهل آن تورا بخواهند و در زندگی در رفاه و در آسایش باشی)(2)
تعمق و تامل در فرمایش پیشوای اول شیعیان حکایت از نکته مهم و قابل توجهی در زندگی شهری دارد.

در این بیان امام علی(ع) عملا مسئولین شهری را موظف به تامین آسایش ، امنیت و رفاه مردم می کند.

به عبارت دیگر حضرت تاکید دارند که اهمیت و امتیاز و برتری شهرها بر یکدیگر، توانایی شان در برآورده کردن حوائج و نیازها ی فرد به امنیت و آسایش می باشد. می توان چنین استنباط کرد که اگر نیازهای فرد در شهر برطرف نشود آن شهر دیگر خاصیت توجیه و اهمیتی برای زندگی کردن ندارد. تفاوت و برتری شهرها بر یکدیگر در موفقیت شان در برطرف کردن نیازهای ساکنان آن شهر است.

تعریف شهروند و شهروندی

مفهوم "شهروندی" ترجمه فارسی کلمه Citizenship است که به طور کلی شامل 3 نوع حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی برای یک فرد می شود.

حقوق مدنی شامل آزادی بیان، اندیشه، تفکر و...حقوق سیاسی عمدتا شامل حق هر فرد برای انتخاب نخبگان و احزاب سیاسی مورد نظر خود می باشد و حقوق اجتماعی که بر اساس آن هر فرد بایستی از تمامی مزایا، یارانه ها و حمایت های مادی دولت بهره مند شود.

در تعریفی دیگر، شهروند عضوی از آحاد جامعه است که از حقوق اجتماعی، سیاسی و مدنی برخوردار است، در حوزه عمومی جامعه عضویت داشته باشد و در یکی از تشکل ها و سازمان های متعلق به حوزه عمومی جامعه حضوری فعال و موثر دارد، در مقررات جامعه خود احساس نقش، تاثیرگذاری و به عبارتی دیگر احساس باقدرتی می نماید. به حقوق خود واقف می باشد و تکالیف اجتماعی خود را نیز به خوبی می شناسد و به جامعه خود احساس تعلق می نماید.

نگاهی به سابقه شهروندی

مفهوم شهروندی مثل بسیاری از مفاهیم دیگر در دوران باستان مورد توجه بوده است. به عنوان مثال در کتاب سیاست ارسطو به مفهوم شهروند مترادف با واژه Citizen اشاره شده است. در آن زمان منظور ارسطو از شهروند، یونانیانی بود که به دلیل یونانی بودن و همچنین پرداخت مالیات شان اجازه حضور در مجامع سیاسی را داشته و از حقوق اجتماعی، اقتصادی بسیاری در جامعه یونان برخوردار بودند. البته در آن موقع صرفا یونانیان دارای اصل و نسب از حقوق مشخص شهروندی برخوردار بودند و زنان و افراد غیر یونانی و برده ها کسانی بودند که هم در جامعه یونانی و هم در تفکر ارسطویی دارای حقوق شهروندی نیستند.

سابقه شهروندی در ایران باستان به دوران هخامنشیان و اوج آن به اعلامیه جهانی حقوق بشر کورش برمی گردد که به عنوان برگ زرینی در تاریخ می درخشد.

پایه گذار حقوق شهروندی در جامعه کورش کبیر و منشور صادر شده از سوی این زمامدار عادل و مقتدر است.

در دوران قرون وسطایی مسیحی مفهوم شهروندی جای خود را به مفهوم بندگی می دهد و برای مدتی به فراموشی سپرده شد.

در تفکر اسلامی نیز مفهوم شهروندی و مفاهیمی مشابه آن را می توان دید. چنانچه به سیره صدر اسلام در دوران پیامبر گرامی حضرت محمد (ص) و خلفای اربعه به ویژه امام علی (ع) توجه کنیم می بینیم که در این تفکر مسلمانان و به طور کلی انسان ها موجوداتی ذی حق هستند که به دلیل موجودیت خود در جامعه اسلامی دارای حقوقی هستند که هیچ حاکمی حق نادیده گرفتن و زیر پا گذاشتن این حقوق را ندارد.

بعدها با تبدیل شدن خلافت به سلطنت و رنگ باختن بسیاری از انگیزه ها و آموزه های اسلامی این مفهوم نیز تقریبا به فراموشی سپرده شد.

به طور کلی می توان گفت که مفهوم جدید شهروندی از دوران قرون جدید و مخصوصا از عصر روشنگری به بعد مطرح می شود، یعنی از اواخر قرن 17 و به خصوص در قرن 18 میلادی شاهد شکل گیری مفهوم جدید شهروندی در اروپا هستیم. این مفهوم به دنبال شکل گیری خود در اروپا به سرعت و در حدود یک قرن در کل دنیا تسری پیدا کرد. مفهوم جدید شهروندی را می توان در آموزه های یک فیلسوف انگلیسی به نام جان لاک مشاهده نمود.

شهروندی در مفهوم جدید خود با مفهوم جدید حقوق بشر ارتباط بسیار نزدیکی داشته و کاملا در هم تنیده اند. در نظریه حقوق بشر به مفهوم جدید، انسان به دلیل انسان بودن خود از یک سری حقوق برخوردار می باشد. انسان آزاد است نه بخاطر اینکه جزء فلان دین، جامعه و یا گروه اشرافی است، بلکه انسان آزاد است چرا که آزاد آفریده شده است.

بنابراین پیدایش مفهوم حقوق شهروندی کاملا ریشه در مفهوم حقوق بشر دارد و نمی توان صحبت از شهروند و حقوق شهروندی کرد و به حقوق بشر اعتقادی نداشت چرا که این دو کاملا لازم و ملزوم و مرتبط با یکدیگر می باشند.

بدین ترتیب تفکر جان لاک طی قرن 18 میلادی در سرزمین های مختلف و همچنین حوزه های روشنفکری مختلفی گسترش پیدا کرد و عالی ترین تجلی این تفکر را می توان در اندیشه های روسو و همچنین انقلاب فرانسه دید.

اعلامیه های استقلال کشور آمریکا و همچنین انقلاب فرانسه اولین اسناد رسمی هستند که در آنها رسما به مفهوم شهروندی اشاره می شود.

شهروندی اجتماعی

بسیاری از مردم احساس می کنند به محض آنکه در شهر یا منطقه ای اقامت گزیدند شهروند آن دیار محسوب می شوند. شهروندی در واقع احساس است که نه تنها از درون مایه می گیرد بلکه در بیرون نیز ریشه دارد. احساس درونی شهروندی همان احساس تعلق اجتماعی است که فرد خود را متعلق به منطقه ای می داند و حاضر است در حفظ و حراست آن بکوشد و به سختی تمایل به ترک منطقه دارد.

وضعیت بیرونی شهروندی، پذیرش فرد به عنوان عضوی از جامعه از سوی مردم، موسسات مدنی، مدیران جامعه و نهادهای حقوقی و اجتماعی است. به عبارت دیگر شهروندی به معنای اجتماعی آن زمانی تحقق می یابد که احساس درونی فرد یعنی حس اجتماعی و وضعیت بیرونی آن یعنی پذیرش اجتماعی با هم ترکیب شوند. در چنین شرایطی شهروندی اجتماعی شکل می گیرد.

شهروند اجتماعی کسی را گویند که قواعد و هنجارهای جامعه خود را به خوبی شناخته و رفتارهای اجتماعی خود را با آنها منطبق می نماید.

شهروند اجتماعی کسی است که آموزش های اجتماعی لازم را دیده باشد، جامعه خود را به خوبی بشناسد و با مسائلی چون خدمات اجتماعی، برخورد اجتماعی، نحوه مشارکت در توسعه و غیره به خوبی آشنایی داشته باشد.

حقوق شهروندی

براساس دیدگاه حقوقی، شهروند یعنی فردی از آحاد ملت که اولا از کلیه حقوق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برخوردار بوده، ثانیا کلیه اداره امور کشور بر اساس اراده او صورت می گیرد. اگر بخواهیم از منظر شهروندی به مردم نگاه کنیم، بایستی این فرهنگ که دولت وجود با لذات و مطلق دارد تغییر پیدا کند و بایستی بپذیریم آنچه که هست ملت و اراده ملت است.

تفسیر جدیدی که امروز از حقوق شهروندی وجود داشته و ارتباط بسیار نزدیکی با حقوق بشر دارد تعریفی است که فیلسوفان حقوق از آن ارائه می دهند. فیلسوفان حقوق و در راس آنان فیلدینگ معتقدند که حقوق بشر و یا حتی حقوق شهروندی را می توان در 4 نسل جداگانه تقسیم بندی نمود:  
حقوق نسل اول: حقوق شهروندی نسل اول که سابقه آن به 200 تا 300 سال پیش برمی گردد، همان حقوقی است که امروزه تحت عنوان مدنی از آن یاد می شود مثل حق شرکت در انتخابات، حق آزادی مذهب، حق آزادی بیان، عقیده و غیره.

حقوق نسل دوم: نظریه جامعه شناسی معروف به حقوق سیاسی است و شامل مواردی چون حق رای دادن و حق مشارکت سیاسی در جامعه می باشد.

حقوق نسل سوم: در حقیقت رفاهی یعنی حق برخورداری از آموزش، بهداشت، کار و حتی برخورداری از اوقات فراغت به صورت برابر و همگانی است.

حقوق نسل چهارم: که اخیرا مطرح شده است و مباحث نظری و پیچیده ای نیز توسط فیلسوفان جامعه شناسی، علوم سیاسی و علم اخلاق در این زمینه بیان گردیده است حقوق برخورداری از محیط زیست سالم و همچنین حق برخورداری از صلح می باشد. تمامی این چهار نوع حقوق، زیر مجموعه هایی از حقوق بشر و به دنبال آن حقوق شهروندی می باشند.

تفاوت شهروندی با شهرنشینی

اساسا کلمه "شهروند" معادل و مترادف با واژه شهرنشین نیست و نمی توان واژه شهروند را صرفا در مورد کسانی به کار برد که در شهر سکونت دارند بلکه شهروند کسی است که ضمن انجام مجموعه ای از اقدامات و فعالیت هایش در جامعه، خود را به عنوان عضوی از جامعه مدنی آن کشور معرفی می نماید و به همین دلیل واژه شهروند تنها شامل ساکنین شهر نبوده و حتی روستاییان و عشایر جامعه نیز می توانند ضمن انجام یک سری از فعالیت ها، اقدامات، تفکرات و اندیشه ها خود را به عضویت جامعه مدنی در آورده و شهروند جامعه محسوب شوند.

به طور کلی از کلمات و اصطلاحات مشابه تعاریف و استنباط های مختلفی را می توان داشت، ولی آنچه که در واقع تاکنون از واژه شهروند به ویژه در ادبیات اجتماعی استنباط گردیده این است که شهروند به کسی گویند که دارای یک سری حقوق بوده و از حقوق خود به خوبی آگاه می باشد و مسئولیت های اجتماعی خود را نیز می شناسد و در نهاد های اجتماعی نیز حضوری موثر دارد چرا که در غیر این صورت فرد، شهروند به شمار نمی آید فقط به عنوان یک هموطن یا همشهری یا کسی که با دیگران در یک محل یا منطقه خاصی زندگی می کند محسوب می گردد.

افراد یک جامعه زمانی شهروند به حساب می آیند که از مدنیت برخوردار باشند. البته در بسیاری از موارد علت اصلی عدم تحقق مدنیت در جامعه آن است که زمینه های لازم برای مدنیت افراد، یا به عبارتی عضویت آنها در نهادهای مدنی در جامعه فراهم نگردیده است و افراد در جامعه حضور دارند بدون اینکه از حقوق اجتماعی، مدنی و سیاسی خود آگاهی داشته و از آنها برخوردار باشند و یا بدون آن که در عرصه های اجتماعی حضور داشته و یا نقشی را برای خود در حوزه عمومی جامعه قائل باشند. چنین افرادی شهروند تلقی نمی شوند و فقط می توان آنها را شهرنشین نامید. افرادی که تنها در یک منطقه، محل یا شهر زندگی می کنند و به عبارتی تنها در جامعه حضور فیزیکی دارند نه حضور اجتماعی، در حالی که یک شهروند علاوه بر حضور فیزیکی در جامعه حضور اجتماعی نیز دارد. به این ترتیب در بحث شهرنشینی می توان گفت که ما یک شهرنشینی فیزیکی داریم و یک شهرنشینی اجتماعی. به دنبال شکل گیری شهرنشینی اجتماعی مفهوم شهروند متولد می شود. 

بر اساس سرشماری سال 1390 در ایران 1331 شهر وجود دارد درحالی که جمعیت شهرنشین ما مطابق سرشماری فوق بیش 71 درصد از کل جمعیت کشور می باشد ولی اغلب شهرهای ما از لحاظ ویژگی، کالبد و کارکرد ماهیت روستایی دارند و عده زیادی از ساکنان آنها با آداب و رسوم، ویژگی ها و هنجارهای زندگی شهری آشنایی لازم را ندارند.

نکته مهم دیگر اینکه بسیاری از ساکنین مناطق شهری کشور، احساس تعلق چندانی به شهر یا منطقه محل زندگی خود ندارند لذا بدیهی است که چنین افرادی از تاسیسات و اموال شهر خود به خوبی مواظبت نمی کنند و حتی در مواردی آنها را تخریب می کنند، چرا که این تاسیسات، اموال و امکانات را متعلق به خودشان نمی دانند. چنین افرادی را نمی توان شهروند شمرد بلکه آنان صرفا شهرنشینند.

"نتیجه گیری"

امروزه توسعه بیش از هرچیز متکی بر سرمایه های اجتماعی جامعه است و سرمایه های اجتماعی نیز اساسا به دنبال شکل گیری مفهوم شهروندی در جامعه محقق می گردد.

توسعه واقعی کشور محقق نخواهد شد مگر اینکه حوزه دولت و حوزه های عمومی و خصوصی در کنار یکدیگر و با مشارکت و پذیرش یکدیگر شکل بگیرند و به دنبال آن نیز مفاهیمی چون شهروندی و توسعه اجتماعی محقق گردد. جامعه ای که در آن مفهوم شهروندی به معنی واقعی خود شکل گرفته و آحاد آن اجتماعی شده باشد جامعه ای زنده، پویا و در مسیر توسعه خواهد بود.

بحث شهروندی بیش از هرچیز یک مقوله ی فرهنگی است و حقوق شهروندی محقق نخواهد شد مگر اینکه انگاره های فرهنگی در جامعه شکل گرفته باشد.

به طور کلی نمی توان متولی خاصی را برای فرهنگ سازی در حوزه شهروندی مشخص کرد بلکه لازم است تا تمامی دستگاه ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی عزم خود را در خصوص آموزش های شهروندی جزم نمایند.

ابتدا مهم تر از هر چیز اصلاح قوانین و وارد کردن واژه شهروندی در کلیه متون قانونی مرتبط می باشد.
سپس انتشار کتب، نشریات تخصصی، روزنامه های ملی و محلی، جزوات و بروشورهای آموزشی و درج مقالات در سایت ها و وبلاگ ها در این زمینه بسیار موثر خواهد بود. صدا و سیما به عنوان یک رسانه ی عمومی و فراگیر در ترویج فرهنگ شهروندی می تواند نقش ارزنده ای داشته باشد که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.

همچنین آموزش و پرورش و وجود آموزگارانی معتقد به مفاهیم شهروندی و درج مفاهیم و موضوعات شهروندی در کتب درسی دانش آموزان می تواند بسیار موثر باشد که در این زمینه نیز اقدام شایسته ای صورت نگرفته است.

نهادهای محلی از جمله شوراهای اسلامی و شهرداری ها، دهیاری ها ونهادهای سیاسی و حکومتی اعم از استانداری ها، فرمانداری ها و بخشداری ها می توانند در این خصوص بسیار نقش آفرین باشند. رسیدن به یک جامعه شهروند مدار، نیازمند یک عزم و اراده ی ملی است و تمامی دستگاه ها، نهادها، احزاب، مطبوعات و سازمان های غیردولتی بایستی در این زمینه تلاش نمایند. همچنین بهره گیری از نخبگان و اندیشمندان سیاسی و اجتماعی جامعه نیز در تحقق اهداف مورد نظر بسیار موثر خواهد بود.
حقوق شهروندی یک امتیاز از سوی دولت ها نیست بلکه حقی است طبیعی و فطری که باید در جامعه محقق گردد.