قلم‌‌یاران؛ چهرۀ پنهان قوام‌السلطنه

   عصر ایران؛ سروش بامداد- بیرون از ایران اگر شما به عنوان یک ایرانی بپرسند مهم‌ترین دانشمند شما در طراز جهانی و با آوازۀ بین‌المللی کیست، بی‌درنگ و بدون نیاز به تأمل و تردید می‌توانید از ابوعلی‌ سینا نام ببرید یا ابوریحان بیرونی یا زکریای رازی.

  دربارۀ شاعران بزرگ هم با اعتماد به نفس کامل می‌توان از حافظ و سعدی و خیام و فردوسی نام برد و اطمینان داشت که اگر اهل سخن باشند می‌شناسند.

   اما اگر بپرسند مهم‌ترین سیاست‌مدارتاریخ معاصر شما با معیارهای سیاست مدرن و بر اساس محاسبۀ سود و زیان کیست اتفاق نظر وجود ندارد.

  چون بحث خدمت و خیانت یا محبوبیت به میان می‌آید حال آن که مراد سیاست‌مداری معادل چرچیل مدنظر است و با این نگاه نمی توان دکتر محمد مصدق را نام برد که چرچیل، طرف او بود و نمی تواند به او تشبیه شود. با این نگاه و فارغ از ارزش داوری چرچیل سیاست در ایران، احمد قوام است؛ قوام‌السلطنه.

   این مقدمه نه به خاطر معرفی یکی از مشهورترین نمادهای سیاست‌ورزی در ایران است که کاری به افکار عمومی و محبوبیت نداشت بلکه در ادامۀ معرفی ویژه‌نامه‌های‌نوروزی مطبوعات است و این بار به شمارۀ نوروزی مجلۀ «قلم‌یاران» اختصاص دارد با پروندۀ پُر‌و‌پیمانی با عنوان «جناب اشرف»؛ چهرۀ پنهان احمد قوام‌السلطنه: منجی یا خائن؟

  شروین وکیلی در مقاله‌ای از قوام‌السلطنه به عنوان «نمونۀ پیچیدگی دولت‌مردان ایران» یاد کرده و «مردی که در میانۀ جزر و مد متلاطم و پُر‌نوسان پهن‌دشتِ رویدادها ایستاده است».

  انتخاب این مقاله در این معرفی به خاطر اشارات شروین وکیلی به چرچیل و مصدق است که در آغاز آمد.

   او به درستی یادآور شده قوام از نظر شمار مناصبی که طی 55 سال فعالیت سیاسی داشته بی‌رقیب است. در فاصلۀ  سال‌های 1276 تا 1331 خورشیدی، دو بار در عصر قاجار و سه مرتبه در دوران پهلوی رییس‌الوزرا یا نخست‌وزیر شده است و 13 بار به وزارت داخله رسیده، 4 بار به وزارت خارجه، 4 بار وزارت مالیه و دو بار وزارت جنگ و یک بار وزارت عدلیه. سه سال فرماندار کل خراسان و سیستان بوده و نمایندۀ دورۀ چهارم و پنجم مجلس شورای ملی.

   مهم‌ترین بخش مقاله اما اصلاح ذهنیت عمومی در تقابل قوام با مصدق است که به خاطر واقعۀ 30 تیر 1331 شکل گرفته اما می نویسد: «اگر چه بر سر مقام صدارت رقیب دکتر مصدق بود اما برای مدتی طولانی قوام و مصدق دوست و همکار بوده اند.»

   جای دیگر هم می‌خوانیم: «قوام، در یک دوره از همکاری دو تن برخوردار بود. یکی دکتر مصدق که وزارت دارایی او را پذیرفت و دیگری رضاخان که در سرکوب شورش خراسان به او کمک کرد، هر چند محبتی به کلنل پسیان داشت و سعی می کرد بدون آسیب رساندن به او غائله را ختم کند. دوستی میان مصدق و رضاخان و قوام در این دوره جای توجه دارد و از چشم غالب مورخان پنهان مانده است.

   اهمیت آن هم در آنجاست که این سه تا نیم قرن بعد، از تأثیرگذارترین سیاست‌مداران ایرانی به حساب می آمده اند. یکی از یادگارهایی که از دوستی این سه باقی مانده کاخ سعدآباد بود. چون قوام نوبتی در خانه اش میهمانی داد و مصدق و رضاخان را برای شام دعوت کرد. قوام، مردی اشرافی بود و خانه ای زیبا و با شکوه داشت و پذیرایی فراوانی از میهمانان کرد و رضاخان در همین میهمانی با دکتر مصدق آشنا شد و از او خوشش آمد. شیفتۀ مجلس آرایی قوام هم شد و به همسرش تاج الملوک گفت آنها هم خوب است چنین میهمانی‌یی برپا کنند و اما خانه و زندگی شان محقر بود و به تازگی در محلۀ سعدآباد خانه ای بزرگ را از سردار اعظم اجاره کرده بودند. تاج الملوک با همکاری سرلشگر محمود خان اثاثیۀ خانه را جور کردند و اراستند و این بار رضاخان سور داد و و قوام و اعضای کابینۀ او و از جمله دکتر مصدق را دعوت کرد و میهمانان شب خوشی را گذراندند و پس از آن شب بود که رضاخان تصمیم گرفت ملک سعدآباد را بخرد و همان‌جا اقامت کند.»

   یکی از بهترین کتاب ها دربارۀ قوام‌السلطنه را حمید شوکت نوشته با عنوان «در تیررس حادثه» و به جز نقدهایی که به مصدق وارد آورده مورد قبول گرایش‌های مختلف فکری است و از این رو در پرونده طبعا دنبال نشانی از آن باید باشی و وقتی می بینیم با حمید شوکت گفت‌و‌گو شده حس می‌کنیم پرونده غنی‌تر شده است.

  او می‌گوید: « جایگاه قوام در تاریخ معاصر ما بیش از هر چیز با دو رخداد تاریخی مهم گره خورده است: آذربایجان و سی تیر. اگر در مسألۀ آذربایجان نسبت به چگونگی رویارویی او با فرقۀ دموکرات و شوروی داوری مثبتی داشته ایم اما جایگاه او در وجدان تاریخی ما دربارۀ 30 تیر جز این است» حال آن که بر این باور است که «پذیرش مقام نخست‌وزیری پس از کناره‌گیری مصدق، از شهامتی انکار ناپذیر حکایت می‌کرد.»

   سردبیر «قلم یاران» خانم آذر ارکانی است و مقاله‌ای به قلم او با عنوان «شکاف های عقل محض» نشان می‌دهد تا چه حد اهل فکر و قلم است. مقاله‌ای که در آن به این پرسش پاسخ می‌دهد: «چگونه برف عقل انتزاعی در سیاست در برابر آفتاب سوزان واقعیت آب و تبخیر می‌شود؟»

   اشاره به چند مقاله دربارۀ قوام به این معنی نیست که بخش‌های دیگر خواندنی نیست و از جمله می‌توان و سزد که به نوشته‌هایی اشاره کنیم به دیدگاه‌های چارلز تیلور دربارۀ آزادی و نقد او بر تقسیم‌بندی رایج آزادی به سلبی و ایجابی پرداخته است.

   هر چند خرید الکترونیکی مجله در تارنمای قلم‌یاران میسر است اما هدف از معرفی مجلات نوروزی در عصر ایران یاری به استمرارعرضۀ نشریات کاغذی و چاپی است. پس اگر اهل سیاست و تاریخ هستید 58 هزار تومانی که بابت خرید قلم‌یاران می‌پردازید راه دوری نمی‌رود.

بیشتر بخوانید:

هفت سین خانه قوام السلطنه (عکس)

سیاست‌‌نامه؛ «ترین»‌های یک سده

چشم‌انداز ایران؛ روحانی و سرمایۀ اجتماعی اصلاح‌طلبان

آگاهی‌نو؛ خودمان می‌کاریم و خودمان می‌خوریم

اندیشۀ پویا؛ پیروزی در ماندن است

تجارت فردا؛ امید سیاست‌مداران- نگرانی اقتصاددانان

تجربه؛ سالِ رنجِ همسایه و یاد فقدان‌های بزرگ

نوروزنامۀ «اطلاعات»؛ ترجیح تاریخ و فرهنگ بر سیاست

تماشاخانه

پایان تک تازی گوگل / تصمیمات دادگستری آمریکا چه بلایی سر گوگل می‌آورد (فیلم)

قسمت سوم : از کشف نوشیدنی‌های تند رومی‌ها تا قدیمی‌ترین طلسم‌ها در دانمارک (فیلم)

فیلم های دیگر