مغز ما چگونه بیدار می‌شود؟

تا‌به‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که مغز چگونه در کسری از ثانیه از حالت خواب عمیق به بیداری می‌رسد؟ بسیاری از ما هنگام بیدار شدن، به‌ویژه وقتی زنگ ساعت به صدا درمی‌آید، احساس می‌کنیم مغزمان ناگهان روشن شده است، اما حقیقت این است که فرایند بیدار شدن مغز تدریجی، هماهنگ و بسیار پیچیده است.

به گزارش زومیت، برای درک این موضوع ابتدا باید بدانیم «بیدار بودن» از نظر علمی به چه معناست. رِیچل رو، استاد فیزیولوژی تلفیقی در دانشگاه کلرادو بولدر، توضیح می‌دهد که بیداری حالتی است که در آن مغز در وضعیتی قرار دارد که از آگاهی، حرکت و تفکر پشتیبانی می‌کند. برخلاف خواب که در آن امواج مغزی آهسته و منظم‌اند، در بیداری فعالیت مغز سریع‌تر و انعطاف‌پذیرتر می‌شود تا بتوانیم به محیط اطراف خود واکنش نشان دهیم.

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۵ منتشر شد، نشان داد مغز هنگام بیدار شدن از خواب، الگوی خاصی از فعالیت را نشان می‌دهد. وقتی شرکت‌کنندگان از خواب «غیر REM» (خواب بدون حرکات سریع چشم) بیدار شدن، ابتدا در مغزشان امواج کند و شبیه به حالت خواب دیده شد و پس از آن امواج سریع‌تری که با بیداری ارتباط دارند ظاهر شد. اما وقتی بیداری از خواب REM (مرحله‌ای که در آن رؤیاهای واضح می‌بینیم) رخ داد، مغز بلافاصله وارد فعالیت سریع شد. به‌طور کلی، صرف‌نظر از اینکه افراد در کدام مرحله از خواب بودند، فعالیت مغز از نواحی جلویی و مرکزی آغاز و سپس به بخش‌های پشتی منتقل می‌شد.

اما چرا گاهی پس از بیدار شدن احساس سنگینی یا گیجی داریم؟ استفان توضیح می‌دهد که مغز پس از بیداری به زمانی برای رسیدن به حداکثر توان ذهنی نیاز دارد. این دوره که اینرسی خواب نام دارد، معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد و گاهی حتی ممکن است تا یک ساعت ادامه پیدا کند. هنوز مشخص نیست چرا چنین حالتی رخ می‌دهد، اما زمان بیدار شدن می‌تواند نقش مهمی در آن داشته باشد. به گفته‌ی استفان، بیدار شدن طبیعی (بدون زنگ ساعت) معمولاً باعث می‌شود احساس بهتری داشته باشیم.

وقتی مغز به‌طور طبیعی تصمیم به بیدار شدن می‌گیرد، در واقع سیگنالی را در بهترین زمان ممکن ارسال می‌کند تا ما از خواب برخیزیم. بخش‌های مختلف مغز دائماً داده‌های درونی و بیرونی، مانند سطح نور، دمای بدن و ضربان قلب را بررسی می‌کنند تا زمان مناسب برای پایان خواب را تشخیص دهند. سیستم بیداری بدن یا «سامانه‌ی انگیختگی» در چرخه‌هایی حدوداً ۵۰ ثانیه‌ای فعال می‌شود. در هر چرخه، سطح هوشیاری ما افزایش و سپس کاهش می‌یابد؛ یعنی در بخشی از این دوره خواب عمیق‌تر است و در بخشی دیگر سبک‌تر و شکننده‌تر می‌شود. به گفته‌ی استفان، اگر در همان لحظه‌ای بیدار شویم که خواب در فاز شکننده قرار دارد، احساس بیداری آسان‌تر و طبیعی‌تر خواهد بود.

با این حال، دانشمندان هنوز پاسخ‌های قطعی برای بسیاری از پرسش‌های مربوط به بیدار شدن مغز ندارند. هنوز معلوم نیست چرا گاهی با همان میزان خواب، یک روز سرحال هستیم و روز دیگر احساس خستگی می‌کنیم. پژوهش‌های تازه نشان می‌دهند عواملی مانند رژیم غذایی، مدت خواب و حتی چگونگی انتقال مغز بین خواب و بیداری می‌توانند در این احساس نقش داشته باشند.

استفان در پایان می‌گوید: «اینکه چه چیزی دقیقاً مغز ما را وادار می‌کند تا به‌طور طبیعی بیدار شود، هنوز یکی از پرسش‌های باز در علم است.»

بیشتر بخوانید:

۱۰۰ دانستنی جذاب درباره مغز انسان

تماشاخانه

میراث فرهنگی ایران در بحرانی‌ترین دوره‌ تاریخی / صحبت از کوتاه‌کردن حریم آثار تاریخی یعنی پذیرش رسمی تخریب / میراث فرهنگی بعد از انقلاب به اشتباه طاغوتی تلقی شد / میراث فرهنگی حوزه ضدفراموشی است / بحران امروز، نتیجه فاصله گرفتن از اصول دوران طلایی میراث فرهنگی است (فیلم)

دو دقیقه هیجان خالص از مطرح ترین فیلم اسکار امسال (تماشا کنید)

فیلم های دیگر